«Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеӘТУ Хабаршысы Филология ғылымдары сериясы

ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ: ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ҮЛГІЛЕРІН ТАЛДАУ

2022-05-23T14:06:38+06:00

Қазіргі уақытта бір-бірімен тығыз байланысты және байланысатын тілдер арасындағы байланысты зерттеу тілдік байланыстар саласындағы маңызды тақырып болып табылады. Бұл, әсіресе, қазақ тілінде орыс және ағылшын тілдерінің құрамдас бөліктерін қамтитын аралас сөйлеуді қолдану кең тараған Қазақстанда өзекті болып отыр. Тіл мен терминологияның дамуында басқа тілдердің спикерлерімен өзара әрекеттесу, жазу жүйелерінің дамуы, орфографиялық реформа, терминологияның интеграциясы маңызды рөл атқарады. Бұл мәселе әлеуметтік лингвистика контекстінде маңызды, өйткені ол лингвистикалық араласуға ықпал ететін факторларды және әртүрлі тілдік деңгейлерде осы өзара әрекеттесудің алдын алу, анықтау және жеңу жолдарын түсіндіруге көмектеседі. Бұл жұмыс қазіргі қазақ терминологиялық жүйесінің дамуын талдауға, интерференцияның рөлін және оның лингвистикалық жүйедегі маңызын нақты зерттеуге бағытталған. Зерттеу тілдің терминологияға араласуынан туындаған алынған терминдерді, құрылымдық өзгерістерді және семантикалық өзгерістерді анықтаудың салыстырмалы және сипаттамалық әдістерін қамтитын лингвистикалық талдау шеңберіне сәйкес жүргізіледі. Қазақ терминологиясына сыртқы лингвистикалық әсердің дәрежесі мен сипатын анықтау үшін интерференцияның лексикалық, морфологиялық, синтаксистік деңгейлері зерттелді. Зерттеу қазіргі қазақ терминологиялық жүйесінің дамуына лингвистикалық араласудың пайда болуы мен жиілігінің және оның қазақ тіліне ықтимал әсерінің негізінде жатқан теориялық және практикалық негіздерді анықтау арқылы лингвистикалық зерттеулерге пайда әкеледі.

ҚАЗАҚ ПАРЕМИОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРІН ОРЫС ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Қ. ЖҰМАДІЛОВТЫҢ «ДАРАБОЗ» РОМАН НЕГІЗІНДЕ)

2025-02-01T20:32:58+06:00

Мақалада паремияның көркем мәтіндердегі көркемдік және визуалды құрал ретіндегі рөлі және оларды аудару түрлері қарастырылады. Сондай-ақ, мақал-мәтелдердің шығу тарихымен, жіктелуімен және аударма әдістерімен айналысқан бірқатар теориялық филологтар келтірілген.

Жұмыстың жаңалығы-бұл фразеологизмдер, идиомалар және фразеологизмнің басқа бірліктері емес, автономды бірліктер ретінде мақал-мәтелдерді аударудың әртүрлі тәсілдерін жинақтайды.

Mақаланың мақсаты Кабдеш Жұмаділовтің «Дарабоз» тарихи романында қолданылған паремиологиялық бірліктерді аударудың түрлі әдістерін талдау, олардың көркемдік және стильдік ерекшеліктерін, мәдени маңызын, аудармадағы ішкі механизмдерін және түпнұсқа мағынасын сақтауда кездесетін қиындықтарын зерттеу.

Зерттеудің ғылыми маңыздылығы қазақ халқының рухы мен мәнін бейнелейтін көркемдік стилистикалық әдістерді аудару және әлемдік қоғамдастықта түпнұсқа мәтінді ағылшын және орыс тілдерінде беру қажеттілігінен көрінеді. Зерттеудің өзектілігі Қабдеш Жұмаділовтың XVIII ғасырдағы Қазақ ордасының тұрмысы мен әдет-ғұрпын ашатын, сондай-ақ Қабанбай батырдың саяси көзқарастары мен әлеуметтік өмірін және оның айналасын сипаттайтын «Дарабоз» дилогиясының тарихи романында қолданған әртүрлі паремиологиялық бірліктердің аудармасын зерделеу қажеттілігінде жатыр.

Бұрын зерттелмеген зерттеу материалы З.Буланова мен «Астана-Персонал» ЖШС аударған К. Жұмаділовтың «Дарабоз» роман-дилогиясынан 157 паремиологиялық бірлік болды. Зерттеу әдісі-зерттелетін материалды салыстырмалы талдау, онда аударманың ішкі механизмі орнатылған, эквивалентті бірліктер анықталған, сондай-ақ түпнұсқа бірлігін оған баламалы аударма мәтінінің бірлігімен ауыстырған кезде пайда болатын форма мен мазмұндағы өзгерістер анықталған. А.В.Кунин классификациясына негізделген аударманың салыстырмалы талдауына сүйене отырып, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдердің сипаттамалық аудармасы З. Буланова мен «Астана-Персонал» ЖШС аудармашылары ең көп қолданатындығын атап өтуге болады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы оны жас ғалымдар мен докторанттардың теориялық материал ретінде одан әрі қолдануы, сондай-ақ қазақ тілінен орыс және ағылшын тілдеріне аударылған паремиологиялық бірліктерге көрнекі шолу болып табылады.

СКРИПТОНИМДЕРДІҢ ЛИНГВО-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (ҰЛТТЫҚ ОЙЫН АТАУЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

2025-02-09T12:07:35+06:00

Мақалада ұлттық ойындарға қатысты сакралды тілдік бірліктер ұйытқы болған екінші мағыналы скриптонимдердің лингво-семантикалық ерекшеліктері талқыланады. Əлеуметтік маңызы бар феномен ретінде ойын мен ғұрыптық рəсімдердің өзара байланысы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды. Осыған қатысты тілші, этнограф ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, халықтың рухани жəне шығармашылық салаларының барлығын қамтитын ұлттық ойындарды ғұрыптық рəсімдермен бір деңгейде қарастырдық.

Күні бүгінге дейін этнограф, мəдениеттанушы, тілші ғалымдардың тарапынан ұлттық ойындар мен ғұрыптық рəсімдер, олардың өзара байланысы жан-жақты зерттеліп келеді. Алайда ұлттық бірегейлігімізді, рухани-мəдени болмысымыз бен құндылықтарымыздың көзі ғұрыптық рəсімдер мен салт-дәстүрлеріміздің, меркелер мен ойындарымызды тасымалдаушы, ұлттық жадымызды жаңғыртушы мəдени мәтіндерге байланысты қалыптасып, екінші мағынаға ие болған тілдік қолданыстар («скриптонимдер») зерттеу нысанына алынбай келеді.

Осыған орай, ұлттық ойындарды халықтың сан ғасырлық тəжірибесінің айғағы, негізгі құндылықтарымызды сақтаушы жəне тасымалдаушы қор, кодтық элементтері бар мəдени мəтін деп қарастырып, олардың тілімізде қалыптасқан сакралды-символдық кодты бірліктерге, соның ішінде акционалды, заттық, вербалды, темпоралдық кодты скриптонимдерге ұйытқы болатыны анықталды. Сонымен қатар зерттеу барысында ұлттық ойындардың негізінде қалыптасқан екінші мəнді скриптонимдердің өзінің «табиғи» прототипімен мағынасы ұқсас болатыны анықталды. Мақалада ұлттық ойындарға қатысты, екіншілік мағынаға ие болған тілдік қолданыстарға сипаттамалық, этимологиялық талдау, мәліметтерге концептуалды және лингвомәдени түсінік беру әдістері қолданылады. Ұсынылған теориялық тұжырымдар қазақтың салт-дстүрлері, дəстүрлі атаулары туралы жазылған еңбектерден, көркем шығармалар мен бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған мысалдармен дәйектелді.

ҚАЗАҚ, КОРЕЙ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ТҮР-ТҮСТЕРДІҢ ВЕРБАЛИЗАЦИЯЛАУДЫҢ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ: АҚ ЖӘНЕ ҚАРА

2025-02-04T13:57:41+06:00

Мақалада әлемнің фразеологиялық бейнесінде көрінетін түр-түс белгілерінің өзіндік ерекшелігі сипатталған. Түр-түс лексемалары халық дүниетанымының өзіне тән белгілерін, туынды мағыналардың қалыптасуына мәдени, мифологиялық және дәстүрлі-символдық факторлардың ықпалын айқын, бейнелілігі тұжырымдалды. Дүниені фразеологиялық концептуализациялау – тұрақты тілдік бірліктер арқылы өмірдің біртұтас әлеуметтік-мәдени және мәдениетаралық аспектілерінің танымдық-аналитикалық вербалдану процесі екендігі нақты мысалдармен көрсетілді.

Зерттеудің мақсаты -түр-түс фразеологиялық бірліктерін талдау және салыстыру арқылы ұғымның белгілі бір белгілерін тұжырымдауға мүмкіндік беретіндігі айқындалады. Үш тілдің фразеологиялық сөздіктерінен іріктеліп алынған «ақ»,«қара» компоненттері бар фразеологиялық бірліктерді талдау негізінде зерттелетін түс ұғымының ерекшеліктері анықталды.

Мақалада тілдегі түстік компоненттері бар фразеологизмдердің семантикасын, мағыналық ерекшеліктерін және оның әртүрлі контексттерде қолданылуын зерттеу үшін компоненттік талдау және тарату әдістері қолданылады.

Жүргізілген зерттеудің нәтижесінде филология және техникалық факультеттердің студенттеріне «ақ» / «қара» компоненттері бар барлық үш тілдің 200 фразеологиялық бірлігін мысалға ала отырып, олардың түс қабылдау ерекшеліктерін атап өту ұсынылды. Көбірек оқушылар қара түсті қараңғылық, қорқыныш пен қараңғылықтың бір түрі ретінде қабылдайды. Қатысушылардың аз саны «өлім» ассоциативті белгісін атап өтті, қабылдаушылардың төрттен бір бөлігі ғана қара түсті оң қабылдады. Ақ түске когнитивтік қабылдаудың пайыздық көрсеткіші төмендегідей: оқушылардың жартысынан көбі тазалық, кінәсіздік, жарық сияқты ассоциацияларды атап өтті; Студенттердің төрттен бірінен астамы теріс түсті қабылдайды және ақ түсті өліммен және сәтсіздікпен байланыстырады.

Зерттеудің маңыздылығы түрлі халықтардың психоқабылдауының түстік концепциясын, олардың мәдени аспектісін, сонымен қатар тілдегі түстің вербалдану әсерін анықтау болып табылады. Дүниенің тілдік концепциясын фразеологиялық бірліктер арқылы зерделеу тілдің когнитивтік қабылдауының кең ауқымын қамтамасыз етеді.

Зерттеуді тіл мамандары әлемнің лингвистикалық бейнесін зерттеу, аудармашылар мен гидтерді, шет тілі мұғалімдерін дайындау, сонымен қатар салыстырмалы тіл білімін одан әрі зерттеу үшін пайдалана алады.

ЖАНУАРЛАР ТУРАЛЫ ЕРТЕГІЛЕР МӘТІНІНДЕГІ КОММУНИКАТИВТІК СТРАТЕГИЯЛАР

2025-02-04T10:25:03+06:00

Бұл мақалада жануарлар туралы қазақ халық ертегілерінде жүзеге асатын коммуникативтік стратегиялар мен тактикалар қарастырылады. Ертегі мәтіндерін талдау нәтижесі коммуникативтік стратегия диалог түрінде басым орын алатынын көрсетті. Зерттеу мақаланың мақсаты жануарлар туралы ертегілер мәтініндегі коммуникативтік стратегиялар мен тактикалардың жасалу жолдарын айқындау. Мақаланың ғылыми және практикалық маңызы жануарлар туралы ертегілерді талдаудан және коммуникативтік стратегияның бес түрлі тактикасын анықтаудан көрінеді. Зерттеу әдістемесінде жалпы ғылыми және арнайы лингвистикалық зерттеу әдістері пайдаланылды. Синтез, бақылау, анализдеу, сипаттамалық, контекстік-интерпретациялық, конверсиялық талдау әдістері аясында жануарлар туралы ертегілердегі коммуникативтік стратегиялар анықталған. Жануарлар туралы ертегілер В.Я. Пропп, С. Қасқабасов теорияларымен қарастырылды. Коммуникативтік стратегия ұғымы О.С. Иссерс, Е.П. Ильин пікірлеріне негізделген. Зерттеу негізінде коммуникативтік стратегиядағы мынадай бес түрлі тактика анықталды: бағалау, мақтау, ұсыныс, сендіру, өтініш. Сонымен бірге ертегі кейіпкерлерінің диалог құрудағы ерекшеліктері кезінде де бес түрлі тактика қолданылады. Коммуникативтік стратегияның бірі әрі негізгісі – бағалау категориясы. Аталған ұғымды қарастыра отырып, коммуникативтік стратегиялар ретінде сөйлеушінің бағалау стратегияларын жүзеге асыруға ықпал ететін жағымды/жағымсыз әрекеттерге, құбылыстарға, объектілерге қатысты сезімдері мен коммуникативтік көзқарастарын білдіруге негізделген экспрессивті мақсаты бар сөйлеу әрекеттерінің жиынтығы деп түсінеміз. Осылайша жануарлар туралы ертегілердегі мақтау тактикасының бағалау пәні – адамның адамгершілік және ақыл-ой қасиеттері, іс-әрекеттері, адамның сыртқы келбеті немесе мінез-құлқы. Зерттеу мақала нәтижелерінің практикалық маңыздылығы филология саласында ертегілердегі коммуникативтік стратегия, ертегі кейіпкерлері арасындағы тактика ұғымдарын нақтылай түседі.

МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯДАҒЫ ГЕНДЕРЛІК МӘДЕНИЕТ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ (ҚЫТАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІ БОЙЫНША)

2024-12-10T14:30:11+06:00

Мәдениетаралық қарым-қатынас, бұл әр түрлі мәдениет өкілдерінің арасындағы ақпарат алмасу және өзара түсіністікке жету процесі. Бұл үдеріс кезінде әр мәдениеттегі гендерлік рөлдер мен нормалар ерекше рөл атқарады, өйткені әр мәдениетте гендерлік рөлдер әр түрлі қалыптасқан. Гендерлік мәдениет, бұл қоғамдағы ер мен әйелдің мінез-құлқы мен рөліне қатысты әлеуметтік құрылымдар мен нормалардың жиынтығы. Әр түрлі мәдениетте ер мен әйелдің әлеуметтік мәртебесі, рөлі, мінез-құлқы және қарым-қатынасы туралы түсініктер өзгеріп отырады. Бұл түсініктер әр мәдениеттегі гендерлік мәдениет ерекшеліктерін анықтайды.

Әйел мен ердің әлеуметтікэкономикалық, саяси және мәдени мәртебесін, гендерлік рөлі мен қарымқатынасын зерттеу − уақыт талабы. Соған орай, әрбір жыныс өкілінің қоғамда міндетті деп танылған сөйлеу әдебі, мінезқұлық, дене қимылы т.б. талаптардың орындалуы шарт.

Мақалада мәдениетаралық қарым-қатынас процесіндегі гендерлік және мәдени аспектілер арасындағы қарым-қатынасты зерделеудің маңызы қарастырылып, әр түрлі мәдениеттегі гендерлік рөлдерді анықтайтын факторлар және олардың қарым-қатынас стратегияларына әсері талданады. Мәдени таптауырындарды (стереотиптерді) сыни тұрғыдан қарастыру арқылы гендер туралы түсініктердің қалыптасуына баса назар аударылады. Әртүрлі әлеуметтік-мәдени контексттерде мәдениетаралық түсіністік пен табысты қарым-қатынасқа жетудегі кедергілерді жеңудің ықтимал жолдарын көрсетеді. Зерттеудің мақсаты – мәдениетаралық коммуникацияның сапасын арттыруға көмектесетін бейімделудің және бірлескен әрекеттестіктің тұжырымдамасын ұсыну. Мәдениетаралық қарым-қатынастағы гендерлік-мәдени айырмашылықтарға қысқаша шолу жасалады, осы айырмашылықтарды қалыптастыратын факторлар әсерінің мәселесі қарастырылған.

Зерттеу жұмысында сипаттау, талдау, салыстыру және салғастыру cияқты зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеу нәтижелері мәдениетаралық қарым-қатынастың табыстылығы мен тиімділігін анықтайтын негізгі факторларды қамтиды. Бұл өмір мен кәсіби қызметтің әр түрлі салаларында неғұрлым үйлесімді және өнімді мәдениетаралық қарым-қатынастарды құруға ықпал ете отырып, оқыту, бейімделу және мәдениетаралық өзара әрекеттесу стратегияларын әзірлеу үшін теориялық және практикалық мәнге ие.

ӘРТИПТЕС ТІЛДЕРДЕГІ БАС / HEAD СЫҢАРЛЫ СОМАТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СӨЗДІКТЕРДЕ ТҮЗІЛУІ (ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН МАТЕРИАЛДАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

2025-01-24T00:17:25+06:00

Мақалада әртиптес екі тілдегі бас / head сыңарлы соматикалық фразеологизмінің сөздік түзілісте қамтылу мәселесі қарастырылады.

Мақаланың мақсаты – бас / head сыңарлы соматикалық фразеологизмінің қазақ және ағылшын тілдері сөздіктеріндегі баламасын мағынасына қарай салыстырып-салғастырып, тіларалық аударылу жайын зерделеу.

Зерттеу материалдары ретінде іріктеу әдісі арқылы екі тілдегі соматикалық фразеологизмдер алынды. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдердің, оның ішінде бас / head сыңарының лексика-грамматикалық сипаттарына қатысты мәселелер де қоса қарастырылды.

Жұмыс барысында зерттеу әдістері ретінде салыстырмалы-салғастырмалы, сипаттау, іріктеу әдістері алынды. Нәтижесінде бас / head сыңарлы соматикалық фразеологизмінің сөздік түзілісте толық, жартылай және нөлдік баламалылық әдістері арқылы берілгені сарапталды. Зерттеу жүргізу барысында және оның нәтижесінде алынған қорытындылар қазақ және ағылшын тілдеріндегі бас / head сыңарлы соматикалық фразеологизмдердің негізгі бөлігі өзара ұқсас келеді, ал айырмашылығы белгілі бір бейнені беру үшін әртүрлі баламамен келеді деген түйінге жетелейді. Қазақ тіліндегі сөздіктерден бас / head сыңарлы 106 фразеологизмді анықтасақ, ағылшын тілі материалдарынан алынған соматикалық фразеологизм саны – 80.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: жұмыстың ғылыми нәтижелері, зерттеу барысындағы тың тұжырымдар мен теориялық пайымдаулар аударматану, лингвомәдениеттаным, салғастырмалы тіл білімі, корпустық лингвистика салаларының теориялық базасын толықтыруға өзіндік үлес қосады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: жұмыстың нәтижелерін Аударманың теориясы мен практикасы, Көркем аударма практикасы, Мәдениетаралық қарым-қатынас, Инновациялық аударматану, Компьтерлік аударматану, Аударматанудың заманауи әдіс-тәсілдері және т.б. арнайы пәндерді оқыту барысында тиімді пайдалануға болады.

ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ МЕТЕОЛЕКСИКАНЫ ЗЕРТТЕУ: МӘСЕЛЕНІҢ ЗЕРТТЕУ ДӘРЕЖЕСІ

2025-01-22T08:31:06+06:00

Метеорологиялық лексика – ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін адам қауымының өміріндегі ауа-райының маңызды рөлімен байланысты әлем тілдеріндегі ең дамыған тақырыптық топтардың бірі. Әлемдік тіл білімінде метеолексикаға қатысты зерттеулер әртүрлі аспектілерде зерттеленеді: синхрондық және диахрондық, құрылымдық-семантикалық, салыстырмалы, когнитивтік, лингвомәдениеттік және т.б.

Бұл мақаланың мақсаты – қазіргі лингвистика ғылымындағы метеолексика мәселелеріне арналған орыс, ағылшын, қазақ және түркі тілдерінде жазылған ғылыми еңбектерге аналитикалық шолу жасап, жүйелеу, осы зерттеулердегі олқылықтарды анықтап, алдағы уақытта жүргізілетін зерттеулердің бағыттарын белгілеу.

Зерттеу барысында мазмұнды талдау, санаттау және жіктеу әдістері қолданылды. Ғылыми басылымдардың ең ірі деректер қорларында (Google Scholar, E-library, Cyberleninka, Springer, диссертациялық деректер базалары, ғылыми журналдар мұрағаты) орналасқан 140-тан астам ғылыми еңбектер талданды.

Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы әртүрлі критерийлер бойынша ғылыми жарияланымдар классификациясы беріліп, олардың мазмұнына талдау жасалып, қарастырылатын мәселелер бойынша негізгі жұмыстар атап өтілетіндігінде. Жіктеу метеорологиялық лексиканы зерттеуге қызығушылық танытқан зерттеуші өзінің ғылыми жұмысының әлеуетті бағытын оңай анықтай алатындай құрылымдалған.

Талдау нәтижесінде метеорологиялық лексика орыс (32 жұмыс) және ағылшын (18 жұмыс) тілдерінің материалдары бойынша барынша толық сипатталған және зерттелген деген қорытынды жасауға болады. Қытай, басқа үндіеуропалық және түркі тілдері бойынша жарияланымдар айтарлықтай аз. 40-тан астам еңбек салыстырмалы зерттеулерді білдіреді. Еңбектердің басым көпшілігі (70-тен астам) тіл білімінің жүйелік-құрылымдық парадигмасы аясында жазылған – бұл ең алдымен семантика мен сөзжасамға қатысты зерттеулер. Соңғы 20 жылдағы жарияланымдарда антропоцентризм (когнитивтік, лингвомәдени, этнолингвистикалық, прагмалингвистикалық аспектілер) аясындағы зерттеулердің үлесі барған сайын артып келеді. Қолданбалы және пәнаралық зерттеулер де үлкен қызығушылық тудырады.

М.ӘУЕЗОВТІҢ «ЕҢЛІК – КЕБЕК» ПЬЕСАСЫНДАҒЫ ДРАМАТУРГИЯЛЫҚ ЖАНР ФОРМАЛАРЫН ДИФФЕРЕНЦИЯЛАУ КРИТЕРИЙЛЕРІ

2025-03-10T19:32:03+06:00

Жас ұлттық әдебиеттердің алғашқы өкілдері өз шығармашылығында барынша жанрларды қамтуға ұмтылып, сол арқылы заманның басты мәселелеріне жауап беруінде жалпы заңдылық бар. Мысалы, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің негізін қалаушылар ақын, прозаик, драматург, сыншы, аудармашы қызметін атқарды. Мұхтар Әуезов те осы әмбебап жазушылар тобына, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың қатарына жатады. Ол прозаик, драматург, сыншы, ғалым, ұстаз, публицист, қоғам қайраткері болды. Әуезов – қазақ қана емес, әлем жазушысы. Оның көп қырлы шығармашылық әрекеті көптеген ұлттық әдебиеттердің дамуын сипаттайды. Ғылыми зерттеудің мақсаты, негізгі бағыттары мен идеялары: бұл мақалада драмалық көркем шығарманы оның мазмұны мен формасының изоморфизмі тұрғысынан талдау мәселесі қарастырылады. Біз филология ғылымдарының докторы, профессор А.Е. Құлымбетова ұсынған мәтінді зерттеудің жүйелік-құрылымдық әдісін қолданамыз. Бұл жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы – жүйелі талдау арқылы мәтіннің көркемдік сапасының дәрежесін анықтауға, сонымен қатар шығарманың мазмұндық және формальды аспектілерінің көптеген талас тудыратын мәселелеріне жарық түсіруге мүмкіндік туады. Зерттеу әдістемесі мәтінді зерттеудің төрт кезеңді тәсіліне негізделген: шығарма атауын талдау, осы шақ шекарасын анықтау (іс-әрекеттің басталуы), белсенді орталықты талдау (іс-әрекеттің шешімі), белсенді орталықтан кері қозғалыстағы шығарманы зерттеу. Жұмысты жүйелі талдау нәтижесінде зерттеу жұмысының мынадай қорытындысы жасалды: М.О. Әуезовтің «Еңлік – Кебек» пьесасы – шағын және үлкен формалық ерекшеліктері бар орташа жанрлық формадағы шығарма. Жүргізілген әдеби зерттеудің құндылығы – «тәртіп» пен «хаостың» жүйелі көрінісі драмалық мәтін негізінде дәлелденіп, шығарманың көркемдік сапасының дәрежесі туралы айтуға мүмкіндік береді. Жұмыс нәтижелерінің практикалық маңыздылығы – шығарманы жүйелік-құрылымдық талдау әдісін әдебиеттің пропедевтикалық курсы, әдебиеттануға кіріспе, әдебиет теориясы, орыс, қазақ, шетел әдебиетінің тарихы және т.б. сияқты оқу пәндерін оқытуда қолдануға болады.

ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСТАҒЫ «МІНӘЖАТ» КОНЦЕПТІСІНІҢ РУХАНИ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕСІ

2025-02-23T22:20:18+06:00

Мақалада тілдік қолданыстағы «Мінәжат» концептісінің рухани аксиологиялық бейнесі қарастырылып, оның лингвопрагматикалық, лингвомәдени аспектілері айқындалады.

Зерттеудің мақсаты: тілдік мәтіндерді талдау арқылы адамның қандай құндылықтарға сүйеніп мінәжат ететінін анықтау арқылы «мінәжат» концептісінің рухани аксиологиялық бейнесін ашу.

«Мінәжат» концептісіне қатысты өлеңдердегі тілдік бірліктерді талдаудың барысында нақты бір ұлтқа тән әлемнің тілдік бейнесінің ерекшеліктерін айқындауда бақылау мен бағалау, жинақтау, жүйелеу, сипаттау, талдау, саралау және жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістермен қатар дистрибуциялық талдау, концептілік талдау, формалды тілдік талдау, тілдік аналогия жасау, тілдік модельдеу әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылды. Бұл ретте бағалау мен фреймдік талдау әдістерінің көмегімен «мінәжат» концептісіне тән құндылықтар анықталып, оның рухани аксиологиялық бейнесінің схемасы жасалды.

Тілдік қолданыстағы «Мінәжат» концептісіне қатысты мәтіндердің негізінде ғибадат ету мен рухани құлшылықтың тілдік танымдық сипаты қарастырылды. Сол арқылы мінәжатқа негізделген мәтін авторының көзқарасы мен қазақ халқының дүниетанымы, мәдениеті, ділі мен діні туралы бірқатар ақпарат лингвокогнитивтік және лингвоаксиологиялық аспектіде зерттелді.

Алғаш рет зерттеу барысында тілдік бірліктерді талдаудан алынған схеманың негізінде мінәжат концептісінің құндылықтық тұрғыдағы анықтамасы беріледі.

Зерттеудің практикалық мәні: лингвист ғалымдар, дінтанушылар мен психолог мамандар, тіл білімі саласында білім алып жүрген студенттер өз зерттеулерінде мақалада қолданылған зерттеу әдістері мен тактикаға жүгініп, әртүрлі концептілердің рухани-аксиологиялық бейнесін толығырақ ашып, олардың құндылықтық тұрғыдағы анықтамасын айқындап, тілдік бірліктердің сугестикалық әлеуетін бағалай алады.

АУДАРМА САПАСЫН ТАЛДАУ КРИТЕРИЙ РЕТІНДЕГІ АУДАРМА ҚАТЕЛЕРІ

2025-01-28T09:05:18+06:00

Аударма сапасын бағалау критерийлерінің бірі - әртүрлі типтегі аударма қателерін анықтау. Сонымен қатар сапа көрсеткіштері жіберілген қателер санына кері пропорционалды болып табылады.

Жұмыстың мақсаты – С.Г. Тер-Минасованың «Тіл және мәдениетаралық коммуникация» оқулығын орыс тілінен қазақ тіліне. аударма сапасын бағалау.

Жұмыстың ғылыми маңыздылығы: бұл кітаптың аударма сапасына сараптамалық бағалау алғаш рет жүргізілуде, бұл оқу құралының ерекшелігі оның екітілді материалының көп болуы, сондықтан осындай ғылыми мәтіндерді аудару үшін орыс тілін ғана емес, ағылшын тілін де білу қажет. Орыс тілінің өзі, өз кезегінде, ағылшын тілінен бастапқы тіл ретінде де, дәнекер тіл ретінде де әрекет етеді (автордың ағылшын тілінен материалды аударған кезде). Осылайша, зерттеу нәтижелері қазақстандық аударма сынының, атап айтқанда, лингвистикалық аударматану саласының дамуына белгілі бір үлес қосуда.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: оның нәтижелері гуманитарлық ғылымдар саласындағы ғылыми мәтіндерді аудару сапасын арттыруға ықпал етеді.

Негізгі нәтижелер: аралас типтегі (мағаналық, лингвистикалық, рәсімдік) көптеген қателер анықталды. Аудармашылар арасында пресуппозициялық фонның болмауы жеке автор стилінің негізінен берілмейтіндігіне әкелді. Түпнұсқаның семантикалық бұрмалануына әкелген негізгі қателер және аударма сапасының көрсеткіштері үшін ең маңыздысы түпнұсқаның бөліктерін түсіріп жіберу және түпнұсқа бөлшектердің семантикалық инвариантқа сәйкес келмейтін ақпаратпен ауыстыру болды. Түпнұсқаның стильдік ерекшеліктерімен (аудармашылардың ақпараттың әртүрлі түрлерін ажырата алмауынан), авторлық бағалауын сақтамау, аударылатын тілдің нормалары мен қолданылуын бұзу сияқты қателер де анықталды.

Жүргізілген талдау кітаптың жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің студенттеріне арналған мақсатын ескере отырып, тұтастай алғанда аударманың жеткіліксіз деңгейін көрсетеді. Қателердің негізгі себебі аударма кәсібилігінің төмендігі деген қорытынды жасалады.

ДЕТЕКТИВ ЖАНРЫНДАҒЫ КРИМИНАЛИСТИКТІК СТИЛЬ МЕН ТЕРМИНДЕР

2024-04-23T19:44:08+06:00

Мақалада детектив жанрындағы криминалистік стиль, оның ерекшеліктері, шығарма тіліндегі терминдер, олардың прагматикалық қызметі, қолданыс ерекшелігі зерттеліп, талданады. Зерттеу нысанына қазақ әдебиетінде осы жанрда алғаш шығармалар жазған Кемел Тоқаевтың шығармашылығы, оның ішінде «Түнде атылған оқ», «Сарбағанда болған оқиға», «Тасқын», «Көмескі із» туындылары алынады.

Зерттеу мақсаты – қазақ детектив жанрындағы, соның ішінде К. Тоқаев шығармаларындағы криминалистикалық стильді сипаттау, оның ерекшеліктерін анықтау. Осыған орай аталған шығармалардағы термин сөздерді талдау міндеттері қойылды.

Бұл зерттеудің детективтік шығармалардың құрылымы мен мазмұнын талдау мен түсінуде теориялық та, практикалық та маңызы зор.

Әдістеме мазмұндық талдау, семантикалық талдау сияқты лингвистикалық құралдарды пайдалана отырып, Кемел Тоқаев шығармаларының мәтіндік талдауын қамтиды. Криминалистік терминдердің қолданылуына және олардың детективтік шығарма атмосферасын құрудағы рөліне ерекше назар аударылады.

Зерттеу нәтижелері Кемел Тоқаев шығармаларындағы криминалистиктік стильдің ерекшеліктерін анықтауға, сонымен қатар қазақ тіліндегі детективтік терминдердің қолданылу ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Талдау детектив мәтінінде шиеленіс пен реализм атмосферасын құрудағы осы элементтердің маңыздылығын көрсетеді. К. Тоқаев шығармаларында заң саласының терминдерін кеңінен пайдаланылатыны байқалды. Заң терминдерін әскери шен, лауазым, қару, нысан, киім, т.б. атаулары құрайды.

Зерттеу детектив жанрындағы криминалистиктік стильді лингвистикалық тұрғыдан түсінуге елеулі үлес қосады, сонымен қатар қазақ тіліндегі мәтіндердегі терминдердің қолданылу ерекшеліктері туралы түсінігімізді кеңейтеді.

Талдау нәтижелері әдебиет, кино және мәдениеттану зерттеушілеріне, сондай-ақ детективтік шығармаларды жеке стиль мен жанр ретінде құрастыру механизмдерін түсіну үшін пайдалы болуы мүмкін.

ЕСКІ ЖӘНЕ ЖАҢА МӘДЕНИ СЕНІМДІЛІК ЖӘНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ТӨРТІНШІ МАМЫР ҚОЗҒАЛЫСЫНА ДЕЙІН ЖӘНЕ ОДАН КЕЙІНГІ ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

2025-01-13T23:26:57+06:00

Жаңа мәдениет қозғалысы, әсіресе Қытайдағы төртінші мамыр қозғалысы, модернистік рухымен және жаңа әдебиетті насихаттауымен белгілі. Дегенмен, модернизмге көңіл бөлу дәстүрлі әдебиеттің өзектілігін жиі назардан тыс қалдырады. Бұл зерттеу төртінші мамыр кезеңінде және одан кейінгі ескі және жаңа әдеби ағымдар арасындағы мәдени шиеленісті қарастырады. Зерттеу барысында екі қозғалыстың да мәдени сенімділіктің күшті сезімінен туындаған, себебі олардың әрқайсысы өз дәстүрлерінің маңызды екенін растауға тырысқаны айқындалды.

Зерттеудің мақсаты – 20 ғасырдың басындағы қытай әдебиетінің эволюциясын тереңірек түсіну, дәстүрлі мәдениеттің жаңа әдеби формалармен қатар қалай дамығанын көрсету. Зерттеу дәстүрлі әдеби стильдердің, әсіресе ескі стильдегі поэзияның, жаңа әдебиеттің танымал болуына қарамастан, қалай аман қалып қана қоймай, өркендегенін талдайды. Бұл сол дәуірде мәдениетті қалпына келтіруге бағытталған кең ауқымды күш-жігердің мәнін ашады.

Зерттеу тарихи және әдеби талдауды пайдалана отырып, Қытай мен шетелдердегі ескі өлеңдер жинақтарына назар аударады. Бұл ескі әдеби формалардың өзгермей қалғанын және жаңа мәдени қозғалыстардың пайда болуына қарамастан дамуын жалғастырғанын көрсетеді.

Зерттеу нәтижесінде ескі және жаңа әдеби бағыттардың толықтай қарсылас емес екендігін айқындалды. Керісінше, екеуі де дәстүрлі мәдениетті қалпына келтіруге үлес қосып, төртінші мамыр қозғалысының тек дәстүрден бас тартумен ғана шектелмейтінін көрсетті. Бұл екі мәдени күш арасындағы диалогқа ықпал етті, әрқайсысы қоғамдағы рөліне сенімді болды. Теориялық тұрғыдан зерттеу төртінші мамыр қозғалысының Қытай мәдениетіне әсерін қайта бағалауға мүмкіндік береді. Практикалық тұрғыдан алғанда, бұл заманауи мәдени сабақтастық пен мұраны сақтаудың маңыздылығын, заманауи мәдени саясатқа сабақ бере отырып оның маңыздылығын көрсетеді.

«ДЕП» КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТІ СИНТАКСИСТІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ КОГНИТИВТІ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

2025-03-04T15:26:08+06:00

Мақалада деп көмекші етістікті полипредикативті сөйлемдердің қалыптасуы когнитивті – семантикалық аспектіде қарастырылады. «Деп» көмекші етістігінің сөйлемдегі қызметі құрылымдық грамматикада зерттелгенімен, оның семантикасы, сөйлемнің басыңқы компонентімен байланысы толық ашылмады. Бұл «деп» көмекші етістігінің көмекші сөздер қатарына енгенімен, «сөйлеу» лексикалық мағынасының толық жоғалмауымен байланысты.

Когнитивті синтаксис ойлау үдерісінің тілде бейнеленуін қарастыратын когнитивті лингвистиканың бір бөлігі болып табылады. Когнитивті синтаксистің басты ерекшелігі ойлау әрекетінің күрделі болмысы мен оны коммуникацияда бейнелейтін тілдік бірліктердің арасындағы байланысқа тән заңдылықтарды ашып модельдеуінде жатыр.

Зерттеудің ғылыми–теориялық негіздемелеріне когнитивті лингвистикада қалыптасқан концепт, концептуализация, категоризация, менталды кеңістік, фреймдік семантика категориялары, сөйлемнің семантикалық модельдері — прототиптер туралы теориялар алынды. Зерттеу материалдары Алматы қазақ тілі корпусынан «деп» көмекші етістікті сөйлемдер қатары жинақталып, мағыналық байланыс түрлеріне қарай талданды.

«Деп» көмекші етістікті синтаксистік құрылымы таным үдерісінің нәтижесі деп бағаланып, мазмұнына фреймдік–семантикалық талдау жасалды. Фреймдік–семантикалық талдау сөйлемді қалыптастыратын таным үдерістерін реконструкциялауға, сөйлем мазмұнында бейнеленетін білім қорын құрылымдауға көмектеседі. Соның нәтижесінде бірінші рет «деп» көмекші етістікті сөйлемдердің когнитивті модельдері анықталды. «Деп» көмекші етістікті синтаксистік құрылымдардың субъектінің әрекетін тудырған ішкі ниет, мақсатын нақтылайтын бағалаушы фреймдерді бейнелейтіні нақтыланды.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ДЕМОНОЛОГИЯЛЫҚ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ

2025-03-11T23:39:31+06:00

Құрамында демонологемалары бар фразеологиялық тіркестердің, ертегілер мен аңыз-әпсаналардың ұлттық сананы қалыптастырудағы, айнала қоршаған ортаны танып-білудегі маңызы ерекше.

Прецедент есімдерге жататын демонологиялық кейіпкерлер аясындағы танымдық ақпараттарды зерделеп, олардың лингвопрагматикалық әлеуетін салғастыра қарастыру жұмыстың мақсаты болып табылады.

Мақаланың өзектілігін танымдық лингвистика төңірегіндегі зерттеулердің ұлттық таным, тіл мен ақиқат дүние арасындағы өзара байланыстың ара жігін ажыратуға бағытталғандығымен түсіндіреміз. Жұмыс лингвомәдениеттану шеңберінде орындалған.

Зерттеудің ғылыми маңыздылығы қазақ және ағылшын тіліндегі демондық персонаждарға лингвомәдениеттанымдық талдау әдісін қолдану нәтижесінде алынған тұжырымдармен анықталады. Өйткені, олар қазақ және ағылшын дүниелерінің тілдік бейнесіне нақтылаулар енгізіп, қос ұлт менталитеті туралы түсінікті кеңейтеді.

Зерттеуде салғастырмалы талдау, материалды когнитивті тұрғыдан түсіндіру, сипаттау, үздіксіз іріктеу және жіктеу әдістері қолданылды.

Зерттеуде екі мәдениет өкілдері қиял дүниесінің түпкілікті тұрғындары болып есептелетін кейбір демондардың ұлттық-танымдық ерекшеліктеріне баса назар аударылып, оларға лингвокогнитивтік тұрғыдан сипаттама берілді.

Екі ұлтқа ортақ әмбебап демондармен қатар, жеке тілдік қауымдастық мүшелеріне ғана аян кейбір персонаждар жайлы аялық ақпараттарға тоқталып, олардың айналысатын кәсібіне, мінез-құлқына, тегіне, тұрқына т.б. талдау жасалды.

Кейбір демондардың психологиялық портреті ұлттық-танымдық тұрғыдан салғастыра сипатталды, эксплицит, имплицит ақпараттар жинақталып, олардың ұлттық ерекшеліктері мен ортақ ұқсастықтары дәйектелді.

Демонологемалар этномаркерлі лексика ретінде қарастырылып, олардың термин жасауға да қатысатындығы нақты мысалдармен дәлелденді.

Зерделенген кейіпкерлер атауының кумумлятивтік қасиеті сөз болып, олардың коммуникативтік-прагматикалық әлеуеті жоғары лексика екені нақтыланды.

Өзара туыстас емес екі тілдегі демонологиялық кейіпкерлерді лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан талдау қазақтар мен ағылшындар менталитетінің кейбір ерекшеліктерін тереңірек тануға мүмкіндік береді.

Заманауи қоғамда тілдік тұлғаның тылсым күштер туралы ақпараттарды білуге деген қызығушылығының жоғары екендігі дау туғызбайды. Осы тұрғыдан алғанда қазақ және ағылшын тілдеріндегі демонологиялық кейіпкерлерді танымдық лингвистика аясында салғастыра қарастыруды жұмыстың құндылығына жатқызып, алынған нәтижелер мен жасалған қорытындыларды тиісті білім саласына қосқан үлес деп есептеуге болады.

Жұмыстың практикалық маңыздылығына оның негізгі нәтижелерін салғастырмалы тіл білімінде, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика пәндерінде, қазақ, ағылшын тілдерін оқыту практикасында, сондай-ақ курстық және дипломдық жұмыстар тақырыбын әзірлеуде, түсіндірме сөздіктер құрастыруда қолдануды жатқызамыз.

АНТРОПОНИМДЕРДІҢ ЖЕЛІЛІК МАРКЕТИНГ ДИСКУРСЫНДАҒЫ ҚОЛДАНЫСЫ

2025-02-06T00:25:30+06:00

Антропонимдер әртүрлі дискурста қолданылатын тілдік құрал. Антропонимдер мәдени ақпаратты сақтап және тарататын, ұлттық сананы қалыптастыратын этномәдени қасиетке ие категория. Ол коммуниканттардың құндылықтар шкаласы мен мінез-құлық үлгілерін анықтайды. Зерттеу жұмысының мақсаты- желілік маркетингтік дискурста қолданылатын антропонимдердің функционалдық маңыздылығын анықтап, оның адресаттарға перлокутивті әсері қандай тілдік құралдар арқылы жүзеге асатындығын зерделеу және бұқаралық және тұлғааралық коммуникация саласындағы дискурстың осы түрінің өзектілігін көрсету. Антропонимдер арқылы жасалған отандық компаниялардың Instagram парақшаларынан алынған пост-мәтіндер зерттеуіміздің қайнар көзі болды. Маркетингтік дискурстағы антропонимдерді (жеке есімдерді) зерттеу салыстырмалы түрде тауашалық сала болып табылады. Бірнеше ғалымдар маркетингтік дискурсты нарықта ілгерілетін брендингке байланысты тақырыптарды зерттеді. Ол зерттеулердің барлығы антропонимдерді қамтиды. Мақаланы жазу барысында маркетингтік дискурс бойынша жазылған отандық және шетелдік тіл мамандарының еңбектеріне шолу жасалды. Мақалада сонымен қатар адресанттардың желілік маркетинг дискурсында қолданатын коммуникативтік стратегиялары да назардан тыс қалмады. Отандық компаниялардың Instagram парақшаларында жарияланған пост-міәтіндерінді талдау барысында дискурсивті талдау, контент талдау және прагмалингвистикалық талдау әдістері қолданылды. Қарастырып отырған мақалада адресаттарға әсер ету мақсатында қолданылатын тілдік бірліктер және паралингвистикалық құралдар зерделенді. Зерттеу жұмысымыздың теориялық маңыздылығы – институцианалды дискурс ретінде маркетинг дисурсының зерттеу аясының кеңеюіне ықпал етеді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы – зерттеу нҽтижелерін «Салалық аударма», «PR дискурс», «Маркетинг дискурс аудармасы» секілді «Аударма ісі» оқу бағдарламасыы бойынша оқытылатын пәндер аясында оқу материалы ретінде пайдалануға болады.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ШЕТ ТІЛДІ ЖОҒАРЫ БІЛІМ: КӘСІБИ-БАҒЫТТАЛҒАН ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

2025-02-21T20:19:41+06:00

Мақалада шетел тілдері бойынша жоғары білім беру саласындағы заманауи үрдістер кәсіби бағытталған құзыреттілікті қалыптастыруға баса назар аудара отырып қарастырылады. Негізінен, мақалада жоғары білім беруде құзыреттілікке негізделген тәсілге көшу себептері қарастырылады және қазіргі құзыреттілікті қалыптастыру үдерісіндегі үрдістерге шолу жасалады. Құзыреттіліктің әртүрлі түрлері, соның ішінде коммуникативтік, әлеуметтік-мәдени, іздену-зерттеу, базалық және т.б. қатар зерттеледі. Зерттеудің мақсаты жоғары білім беру саласында шет тілді кәсіби-бағдарланған құзыреттілікті қалыптастыру моделін теориялық негіздеу және практикалық әзірлеу және білім алушыларда құзыреттілікті қалыптастыру нәтижелерін жіктеу болып табылады. Мақалада кәсіби-бағдарланған құзыреттілікті қалыптастыру тәсілдері зерттеледі және талданады. Осы негізде кәсіби бағытталған құзыреттілікті қалыптастыру үдерісінің моделі синтезделеді. Бұл модель аталған құзыреттіліктің теориялық және практикалық компоненттерін, олардың әдістері мен құралдарын, сондай-ақ нәтиже мен осы құзыреттілікті оқушыларда дамытудағы жалпы жетістіктерді қамтиды. Зерттеуде теориялық және сыни талдау, синтез және модельдеу әдістері қолданылады. Зерттеудің жаңашылдығы ұсынылған модельдің практикалық сипатында. Осылайша, зерттеу нәтижелері әрі қарай талдауға және білім беру үдерісінде пайдалануға жарамды. Сондай-ақ зерттеу қорытындылары құзыреттілікке негізделген білім берудің теориялық базасын тереңдету үшін маңызды және Қазақстан мен одан тыс жерлерде оқыту әдістемесін жетілдіруге практикалық пайдасын тигізеді.

ҚАЗАҚ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ МӘДЕНИ-ТАНЫМДЫҚ МАЗМҰНЫ

2025-02-28T21:28:39+06:00

Кез келген тілдің сөз байлығы сөздіктер тізбесіндегі сөздер санымен ғана өлшенбейтіні белгілі. Осымен байланысты «мағына байлығы», «сөз қуаты», «тілдік бірліктердің ассоциативті-бейнелі әлеуеті», «тілдің мәдени коды» деген мәселелерді зерттеуге, тілді оны тұтынушының мәдени контексімен байланысында қарастыруға бағытталған жұмыстардың жүргізілуі әрқашан маңызды да құнды болмақ. Мақалада талданған қазақ тұрақты сөз тіркестерінің мәдени және танымдық ерекшеліктері тілдік және мәдени кодқа салынған айрықша семиотикалық тұтас жүйе ретінде қарастырылды. Жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі мәдени-танымдық ақпарат мазмұнын қамтыған сөз орамдарының шығу көзін, тілдік-мәдени жадын ашу. Мақалада кейбір тұрақты сөз тіркестерінің он бес томдық және бір томдық түсіндірме, этимологиялық, диалектологиялық т.б. сөздіктерде көрсетілмеген мағыналарына назар аударылып, жасырын мәдени семантикасы, экстралингвистикалық уәжі ашылды. Лексикографиялық еңбектердің реестріне алынған лексика-фразеологиялық бірліктердің астарындағы мәдени семантиканы ашудың жолдары мен тәсілдері анықталды. Лексика-фразеологиялық бірліктердің бір типінде кодқа салынған тілдік және мәдени ақпараттар салыстырыла беріледі. Ал екінші бір типінде кодқа салынған тілдік ақпараттардың ашық, ал мәдени ақпараттардың жабық болып келетіні айшықталды. Зерттеу барысында жинақтау, іріктеу әдістері, семиотикалық талдау, этимологиялық талдау, интерпретативтік талдау, компоненттік талдау, сондай-ақ контекстік және салыстырмалы талдаулар пайдаланылды. Зерттеу барысында қаралатын мәселелер тіл ғылымының ғана емес, басқа да гуманитарлық ғылымдар (этнография, мәдениеттану, елтану т.б.) мен білім беру саласының өзекті проблемалары қатарынан орын алады. Зерттеу нәтижелерін көркем мәтін лингвистикасы, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану пәндері бойынша оқылатын дәрістер мен арнайы курстарда, қазақ тілінің түсіндірме, лингвомәдени сөздіктері мен этнографиялық энциклопедияларды құрастыру барысында пайдалануға болады.

НИЗАМИ ГӘНЖАУИДІҢ «ХОСРОВ ПЕН ШЫРЫН» ПОЭМАСЫНДАҒЫ ТҮРІК ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ

2025-03-13T09:12:09+06:00

Низами Гәнжауидің «Хосров пен Шырын» поэмасында әзербайжан және түрік эпикалық элементтері жеткілікті. Бұл элементтер түркілердің ұлттық менталдық құндылықтарының көрінісі ретінде қарастырылуы мүмкін. Зерттеудің мақсаты-түркі эпикалық дәстүрінің Низами Ганджевидің "Хосров пен Ширин" поэмасына әсерін анықтау. Шығарманы талдау парсы тілін қолданғанына қарамастан, Түркі фольклорының элементтері сюжеттік кенепке, кейіпкерлер мен поэма мотивтеріне қалай біріктірілгенін бақылауға мүмкіндік береді.

Зерттеу әдістеріне «Китаби-Деде Коркуд» эпосын, халық ертегілері мен Низами поэмасы кейіпкерлерінің бейнелерін салыстыруға мүмкіндік беретін Салыстырмалы тарихи және текстологиялық талдау кіреді. Интертекстуалды талдау әдістері де қолданылды, бұл жұмыс құрылымындағы эпостың элементтерін анықтауға мүмкіндік берді.

Нәтижелер «Хосров пен Ширин» поэмасында түркі эпикалық дәстүрінің көптеген элементтері, соның ішінде кейіпкердің керемет туылу мотивтері, сынақтар, под, әйелдің ер адамның мінезін қалыптастыруға әсері бар екенін көрсетті. Мысал ретінде Хосровтың туған сахнасының "Китаби-Деде Коркуд" эпикалық сюжеттерімен ұқсастығын келтіруге болады, онда баласыз ата-аналардың дұғалары да бар. Басты кейіпкердің бейнесі дәстүрлі эпикалық сипаттамалар арқылы қалыптасады және оның есімі түркі атау жүйесімен байланысты. Сонымен қатар, кейіпкердің көркем бейнесін жасау үшін табиғи күштер (су, от, аспан) сияқты фольклорлық символизм элементтері қолданылады.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы ортағасырлық әдебиеттегі мәдениетаралық өзара әрекеттесуді түсінуді кеңейту және фольклорлық дәстүрлерді авторлық шығармаларға біріктіру тетіктерін анықтау болып табылады.

Практикалық маңыздылығы-нәтижелерді филологиялық зерттеулерде, салыстырмалы әдебиеттануда, сондай-ақ түркі және парсы әдебиетінің тарихын оқытуда қолдану мүмкіндігі.

БРИТАН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ ЖАРТЫЛАЙ ЖЫЛАН КЕЙІПКЕР БЕЙНЕСІ

2025-01-13T22:59:29+06:00

Мақала әртүрлі жанрдағы британдық және қазақ ертегілеріндегі, ең алдымен сиқыр туралы ертегілер мен қаһармандық ертегілердегі жартылай жылан кейіпкерінің мотивіне арналған. Мақаланың мақсаты – осы мотивтің негізгі атрибуттары мен ілеспе элементтерін анықтау үшін ағылшын және қазақ ертегілеріндегі жартылай жылан кейіпкерінің бейнесін қарастыру және салғастыру. Зерттеу аясында әлемдік фольклордағы айдаһар мен жылан бейнелеріне қысқаша тоқталынады. Батыс фольклорында айдаһар әдетте жағымсыз, ал шығыс ертегілерінде жағымды мағынаға ие болса, жылан бейнесінің бейтараптығымен ерекшеленетіндігі байқалады; жартылай жылан кейіпкерлеріне келетін болсақ, олардың даналығы мен сиқырлы қабілеттері атап өтіледі. Жұмыстың ғылыми маңыздылығы - бұрын салыстырмалы аспектіде зерттелмеген 425А санатындағы ертегілердегі жартылай жылан кейіпкерінің мотивін қарастыруда. Осылайша, мақалада бұл мотивтің жаңа атрибуттары ашылады, бұл мақаланың практикалық маңыздылығын көрсетеді. Мақалада мотивтерді талдау және салыстырмалы талдау әдістері қолданылады. Толығырақ зерттеу үшін қазақ «Жылан қабықты жігіт» ертегісі мен британдық «Сиқырланған жылан» ертегісі таңдалды. Британдық және қазақ ертегілерінің сюжетінде, кейіпкерлерді бейнелеуінде және осы мотивті қолдануында айтарлықтай ұқсастықтар бар. Жартылай жылан кейіпкерінің бейнесінің негізгі элементтері айқындалады. Алынған нәтижелер бұл элементтердің даналық, қашықтық, қайғылы соң және одан әрі трансформация (құсқа, көбінесе көгершінге айналу) екенін көрсетеді. Атрибуттардан басқа, көрсетілген мотивке іргелес мотивтер де анықталды: жоғалған жарын іздеу, есте сақтау қабілетін жоғалту, ән салу. Алынған нәтижелер ертегілердің мотивтері өзгермелі құрылымдық элементтер болып табылатынын, көптеген вариацияларға ие және күрделі жүйелер құра алатынын көрсетеді. Жұмыс нәтижелерінің практикалық маңыздылығына келер болсақ, нәтижелер ертегі мотивтерін зерттеу саласындағы жаңа ғылыми ізденістерге негіз бола алады.

ОРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЭТНОНИМДЕР

2025-01-20T20:46:54+06:00

Фразеология адамның сөйлеу ерекшеліктерін, әлеуметтік және кәсіби сипатын тіл арқылы білдіреді, адамның моральдық-адамгершілік қасиеттерін, эмоциялары мен ақыл-ойын жеткізу үшін қолданылады.

Мақала мақсаты – әлемнің ұлттық бейнесінің когнитивтік-мәдени мазмұны контекстінде басқа этностардың қабылдауын көрсететін, құрамында («сыртқы этнонимдер» деп аталатын) этнонимдер бар орыс және қазақ фразеологиялық бірліктерінің семантикасын талдау және түсіндіру.

Этнонимдер мәдени мұраның бір бөлігі ретінде халықтың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлері мен ерекшеліктерін көрсетеді. Этнонимдік лексика ішкі жүйенің өзінде нақты заңдылықтардың пайда болуына байланысты арнайы зерттеуді қажет етеді. Этнонимдер деп ұлттарға, халықтарға, этникалық топтарға және белгілі бір аумақтардың тұрғындарына қатысты атауларды түсінеміз.

Жұмыстың ғылыми маңыздылығы халық мәдениетін иеленуші санасында «жат халық» туралы түсініктер мен оның өмір сүру ерекшеліктері туралы өте маңызды мәліметтер алуымызбен анықталады, өйткені зерттелетін компоненті бар көптеген фразеологизмдер басқа халықтармен байланысқа қатысты тарихи фактілерге негізделген және басқа тіл мен мәдениет өкілдеріне тән қасиеттерді айқындайды. Жұмыстың практикалық маңыздылығы зерттеу нәтижелерін аударма теориясы, орыс және қазақ тілдерінің лексикологиясы мен стилистикасы бойынша дәріс курстарын оқуда қолдануға болатындығымен анықталады.

Зерттеуді жүргізу кезінде ғылыми сипаттау әдістері, сонымен қатар салыстырмалы типологиялық әдіс, фразеологиялық сәйкестендіру әдісі қолданылды.

Зерттеу барысында этнонимдері бар фразеологиялық бірліктерде маңызды эмпирикалық және аксиологиялық ақпарат бар деген қорытындыға келеміз. Тілдік қолданыста фразеологиялық бірліктер құрамындағы этнонимнің қосымша коннотациялары мен сәйкесінше жаңа ауыспалы мағыналары пайда болады. Сонымен қатар этнонимдер адамдар тобын тілі, діні, әдет-ғұрпы, тұрғылықты жері және басқа белгілері бойынша көрсете және ажырата алады. Материалды таңдағанда фразеологиялық бірліктер, оның ішінде мәдениетаралық қатынас нәтижесінде тілде пайда болған этнонимдер ескерілді. Бұл зерттеудің ғылыми құндылығы мен практикалық маңыздылығы этнонимдік компоненті бар орыс тіліндегі фразеологизмдердің таңдамалы тақырыптық тобы қазақ тіліндегі фразеологизмдермен салыстыру арқылы алғаш рет сипатталған.

БІР БУ Bahşiyeva ЫНДЫ ТҮБІР-НЕГІЗДЕРДІҢ ЕТІСТІК-ЕСІМ ОМОНИМИЯСЫ

2025-01-27T01:21:36+06:00

Бұл мақалада тіл білімінің өзекті мәселелеріне жататын етістік-есім омонимиясы ағылшын тіліндегі бір буынды сөздердің негізінде қарастырылған. Әртүрлі тілдердің жүйесіндегі есім мен етістіктің арақатынасы тіл онтологиясының мәселелерімен тығыз байланысты болғандықтан, ғылыми айналымнан түспей, терең әрі жан-жақты зерттеуді талап етеді. Бұл құбылыстың пайда болуы туралы зерттеулердің әр алуандығы мен пікірлердің бірізді болмауы омонимия құбылысының табиғатын күрделі деп тануға, әрі сөз түбірін тануда етістік-есім омонимиясын тарихи лингвистиканың маңызды мәселелерінің қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. Мақалада үнді-еуропа тілдерінің, атап айтқанда ағылшын тіліндегі сөздердің дамуының теориялық негіздері қарастырылып, осы бағыттағы лингвист ғалымдардың зерттеулері сараланған. Сөз түбірі сөздің қай сөз табына жататынын анықтайтын негіз болғандықтан, омонимия құбылысын бір буынды сөздердің негізінде жан-жақты зерттеуге болады. Мақалада омонимия мәселесі бір буынды түбір-негіздердің мысалдары арқылы талданып, осы сөздердің этимологиясы мен даму тарихы қарастырылған. Сонымен қатар лингвист ғалымдардың әртүрлі тілдік жүйелерді зерттеу негізінде ең алдымен есім сөздердің, одан кейін етістіктің пайда болғаны туралы көзқарастары мен тұжырымдары талданып, зерделенген. Мақалада етістік-есім омонимиясының ағылшын тілінің сөзжасамындағы тәсілдері сипатталып, үнді-еуропа тілдеріндегі омонимия құбылысын дискриптивті (сипаттамалы) және компаративистикалық (салыстырмалы) талдау негізінде бұрын-соңды қарастырылмаған осы мәселені зерттеудің өзектілігі талқыланған.

«ҚИЛЫ ЗАМАН» ПОВЕСІНДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ ЛИНГВОКОГНИТОЛОГИЯСЫ

2025-01-20T20:49:44+06:00

Қазіргі тіл білімі теориясының маңыздылығы – когнитивтік тіл білімінде ой, сөйлеу және таным өзара қосылған когнитивті-лингвистикалық жүйе болып нақты көрінуі. «Қилы заман» шығармасы эпикалық сабырлы баяндау әдісіне, психологиялық күйлерінің терең деңгейіне, кейіпкерлердің мінез-құлықтарының берілуінде, ел өмірінің барлық жағдайының күйіне дейін жомарт қаламға ғана тән дархандықпен жеткізілуін ескерсек роман атануға әбден болатын шығарма. «Қилы заман» туындысында автор халқымыздың ұлт-азаттық соғысының көркем бейнелерін дүниеге әкелген. Мақаланың негізгі мақсаты «Қилы заман» шығармасындағы кейіпкерлердің бейнесі арқылы ХХ ғасыр басындағы қазақ жеріндегі билік түсінігінің аксиологиялық құндылығын, тілдік санадағы бейнесін анықтау. Зерттеу мақаланың негізгі бағыттары мен идеялары былай көрінеді: «Қилы заман» шығармасындағы кейіпкерлердің сипаттамасын келтіре отырып, репрезентациялық аймағын, лексемалық қатарын, контекстуалдық антонимдер қатарын анықтау; шығарма негізінде «билік» концептісінің ассоциациялық өрісін айқындау; «билік» концептісінің кейіпкерлер образын сомдаудағы қызметін қарастыру.

Мақаланың ғылыми маңыздылығы «Қилы заман» шығармасы негізінде «билік» концептісі кейіпкерлердің ассоциациялық өрісімен анықталған. Практикалық маңыздылығы «билік» концептісінің репрезентациялық аймағы, оның лексемалық қабаты, контекстуалдық антонимдер қатары кейіпкерлердің бейнесі негізінде қарастырылды. Зерттеу әдіснамасы дефинициялық, ассоциативті-интерпретациялық, тарихи-этимологиялық, лексика-семантикалық талдау әдістері арқылы жүргізілген. Осылайша зерттеу жұмысының нәтижелері мен талдауы ұлттық концептосферадағы «билік» концептісінің әлеуметтік, мәдени маңызын айқындайды. Сонымен бірге автордың «билік» концептісін беруде түр-түс атауларын қолдануы ХХ ғасыр басындағы «билік» түсінігіне қатысты негативті бағалауды көрсетеді.

Зерттеу қорытындысы мақаладағы негізгі анықталған ұғымдар «билік» концептісінің репрезентациялы аймағы, лексемалық қатары, контекстуалдық антонимдер қатары қазақ қоғамындағы билік ұғымының әлеуметтік, мәдени сипаттарын аша түседі.

«Билік» концептісін қарастырған мақаланың негізгі құндылығы М. Әуезов шығармашылығын танымдық тұрғыдан қарастырып, ұлттық концептосферадағы маңызын айқындаудан көрінеді. Жұмыс қорытындысының практикалық маңызы «Қилы заман» шығармасындағы кейіпкерлердің лингвокогнитологиясын анықтау арқылы қазақ ұлттық концептосферасындағы «билік» концептісінің әлеуметтік, мәдени сипаттары ашылады.

МАНИПУЛЯТИВТІ БАҚ ДИСКУРСЫН ЗЕРТТЕУДЕ КОРПУСТЫҚ ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ

2025-01-29T22:35:44+06:00

Бұл мақалада манипуляциялық медиа дискурсты зерттеуде корпустық талдау әдістерін пайдалану қарастырылады. Үздіксіз ақпарат ағыны жағдайында өмір сүретін заманауи ақпараттық қоғам жағдайында тақырыптың өзектілігі сөзсіз, өйткені корпус лингвистикасының әдістері үлкен мәліметтер базасымен жұмыс істеуге және олардағы заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пікірді қалыптастырудағы жоғары рөлін, сондай-ақ оған ақпараттық-психологиялық ықпалын сезіну айқын факт болып табылады. Осыған байланысты бүкіл интернет кеңістігін толтырған медиамәтіндердің үлкен массивін талдаудың тиімді әдістерінің шұғыл қажеттілігі туындайды. Авторлар медиа дискурсты зерттеу контекстінде корпус лингвистикасының теориялық және әдістемелік аспектілеріне егжей-тегжейлі талдау жасайды, шағын мәтіндік корпусты қалыптастыру тәжірибесін және оларды манипуляциялық медиа дискурсты зерттеуде пайдалануды сипаттайды. Мәтіндік корпус дегеніміз – электрондық түрдегі бірқатар параметрлер бойынша (біздің жағдайда орыс және қазақ тілдеріндегі БАҚ мәтіндері) құрылымдалған белгілі бір тілдегі жинақталған мәтіндер жүйесі.Зерттеу материалы соңғы бес жылда әртүрлі орыс тілді және қазақ тілді интернет-ақпарат көздерінен, соның ішінде желідегі жаңалықтар мен әлеуметтік желілерден жиналған медиа мәтіндер болды. Мұндай корпусты талдау әдістерін қолдана отырып зерттеу медиа дискурсты зерттеудегі объективтілікті қамтамасыз етеді, өйткені олар статистикалық деректерге және медиамәтіндерде манипуляциялық әлеуеті бар лингвистикалық құралдарды қолдану жиілігіне негізделген. Авторлар медиамәтіндерде қолданылатын тілдік стратегияларды терең түсіну және олардың оқырман қауымға әсерін анықтау үшін бұл тәсілдің маңыздылығын атап көрсетті.

КОГНИТИВТІ ЖӘНЕ ПРАГМАТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРДЕГІ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛДАРЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ ТАЛДАУ

2025-01-27T01:40:32+06:00

Бұл зерттеу ағылшын және қазақ мақалдарының когнитивтік және прагматикалық аспектілерін зерттеп, осы тілдік өрнектерді қалыптастыратын ерекшеліктерді ашуға тырысады. Мақалдар - бұл әмбебап танымдық тақырыптар мен мәдени нюанстарды бейнелейтін даналық. Бұл зерттеудің мақсаты олардың когнитивтік және прагматикалық аспектілерін анықтау мақсатында ағылшын және қазақ мақалдарындағы жалпы когнитивтік құрылымдар мен мәдени айырмашылықтарды талдау болып табылады. Негізгі бағыттарға метафоралық элементтердің когнитивті талдауы, коммуникативті функцияларды түсіну және мәдени нюанстарды анықтау үшін прагматикалық талдау кіреді. Мақалдардың когнитивті және прагматикалық аспектілерін түсіну тілдік және мәдени әртүрлілік туралы хабардар болу арқылы мәдениетаралық байланысты жақсартады. Практикалық маңыздылығы-адамдарға осы тілдік өрнектерге тән мәдени сезімталдық туралы түсінік беру. Әдістеме баламалы мақалдарды таңдауды, лингвистикалық құралдарды қолдана отырып когнитивті талдауды және әлеуметтік және мәдени факторларды ескере отырып, прагматикалық талдауды қамтиды. Когнитивті талдау әмбебап метафоралық тақырыптарды анықтады, ал прагматикалық талдау мақалдарды қолданудың нюанстарын анықтады. Зерттеу когнитивтік аспектілер саласында ағылшын және қазақ мақалдарды адамдардың жалпы ойлау үлгілерін көрсететін елеулі ұқсастықтарды көрсетеді деген қорытындыға келеді. Алайда, прагматикалық қосымшалар әр тілдік өрнекте қалыптасқан нақты құндылықтар мен дәстүрлерді ескерудің маңыздылығын көрсете отырып, ерекше мәдени нюанстарды көрсетеді. Бір қызығы, ағылшын мақалдары көбінесе қаржылық парасаттылық пен индивидуализмге бағытталған, ал қазақ аналогтары практикалық, ұжымдық даналық пен пасторлық бейнелерді біріктіреді. Зерттеудің құндылығы ағылшын және қазақ мақалдарына тән терең идеяларды ашатын салыстырмалы талдау арқылы адамның өзін-өзі көрсетуі мен мәдени ерекшеліктерін тереңірек түсіну үшін осы тілдердің мақалдарына тән мағыналарды анықтау болып табылады.

ТҮРКІ ТЕКТЕС ТІЛДЕРДЕГІ ТАБУЛАРДЫҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ

2025-02-26T10:00:42+06:00

Әлемнің тілдік бейнесіндегі негізгі ұғымдардың бірі болып саналатын табу ұғымы ескі наным-сенімнен туындаған. Табу- ол тыйым салынған сөз және әрекет.

Мақалада түркі жұртының қоғамдағы әлеуметтік, мәдени және экологиялық ортаға байланысты қалыптасқан наным- сенімдерінің, салт-дәстүрлерінің қағидалары мен нормалары арқылы пайда болған табу ұғымы жайлы көзқарас қамтылған. Бұл зерттеу түркі тілдеріндегі тыйым салынған лексикаға, оның әр түрлі лингвистикалық мәдениет өкілдерінің дүниетанымындағы орнын, мәнін лингвистикалық-когнитивтік түрде талдауды жүзеге асыруға бағытталған.

Зерттеудің құндылығы түркі тілдеріндегі тыйымдар мен табу сөздердің ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтауда көрінеді. Нақты қолданыстағы материалдардағы тыйымдардың ерекшеліктері ескеріле келе, өмір, мәдениет пен өркениет тақырыбына қатысты тұжырымдарға сүйене отырып, моральдық, діни және құқықтық нормалардың теорияларын сипаттай келе түрлі мысалдармен расталады.

Мақаланың негізгі мақсаты танымдағы табу мәселесіне баса назар аударып, түркі халықтары және қазақ халқының дүниені қабылдауы, тыйым туралы түсініктерін байланыстыра қарастыру. Таным мен салт-дәстүр сабақтастығы негізінде табудың лингвокогнитивті, лингвомәдени және тәрбиелік мәнін айқындау. Зерттеу барысында материалдарды іріктеу, жинақтау, жіктеу және талдау әдістері қолданылды.

Мақаланың теориялық бөлімін қарастыруда лексикология мен этнолингвистика салаларын зерттеуші ғалымдардың жұмыстары басшылыққа алынды; түркі дүниесі тілдерінің призмасы арқылы тыйымның көріну ерекшелігі мен бірегейлігін көрсетеді. Зерттеудің практикалық маңызы зерттеу жұмысында қолданылған түркі тілдерінің материалдары табу туралы сөздік құрауға мүмкіндік береді.

Жұмыс нәтижесінде қазақ және түркі халықтарында кездесетін, қазіргі кезеңге дейін сақталған табу түрлеріне қатысты топтастырулар жасап ұсынылды. Түркі тілдеріндегі табулардың тілдегі көрінісі талданып, ерекшеліктері мен ортақ қырлары анықталды.

Түркі тілдерінде кездесетін табу, тілдік табуларға арналған бұл зерттеу тілдік бірліктерді талдау, сөздік жасау және тілдік танымдық бағыттағы зерттеу жұмыстарға дереккөзі ретінде қолдана алады.

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК СТРАТИФИКАЦИЯСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАСТАР ТІЛІ (СЛЕНГ)

2025-02-05T16:34:03+06:00

Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры жастар тіліне қатысты сөздермен, атап айтар болсақ, жаргон, арго, сленг бірліктерімен қарқынды түрде толығуда. Бұл, әрине, тіліміздің әлеуметтік-тарихи дамуы кезеңдерімен тығыз байланысты. Тілдің дамуы қандай да бір тарихи кезеңдерден өтсе, ол, алдымен, сол тілдің өзінен көрініс табады және кезеңдерге байланысты өзгеріп отырады, бір мағынадағы сөз әр кезеңде әртүрлі формада қолданылады. Осы мәселелермен байланысты мақаланың мақсаты - қазіргі әдеби тіл нормаларына сәйкес келмейтін, белгілі әлеуметтік топтар тілінде ғана қолданысқа ие тілдік қабаттары туралы баяндау. Мақаланың ғылыми маңыздылығы - тілде жаргон, арго, сленгтің пайда болуын, оған әсер ететін факторларды жан-жақты талдау, тілге әсерін анықтау. Ғылыми мақаланы жазу барысында төмендегідей әдіс-тәсілдер қолданылды: сипаттау, салыстыру, салғастыру, лексикографиялық, этимологиялық, эмпирикалық, диагностикалық, статистикалық. Мақаланың өзектілігі - жастар тіліндегі осы бағыттағы лексикалық бірліктерді сауалнама алу арқылы анықтап, олардың қолданылу, пайда болу жолдарын, себептерін, мағыналық ерекшеліктерін зерттеп, белгілі бір тұжырымдар жасауға талпыныс жасау, қазақ тілінің қолданбалылық сипатта зерттелуі. Мақаланың құндылығын төмендегідей тұжырымдармен байланыстыруға болады: 1) тілдік қабаттардың бір-бірінен айырмашылығының ажыратылуы; 2) жастар тіліндегі сленгтердің анықталуы; 3) олардың қалыптасуына ықпал етуші факторлардың саралануы; 4) олардың тілдің дамуына ықпалының талдануы.

Мақаланың практикалық маңызы лингвистикалық бағытта білім алушыларға Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы, Неология пәндері бойынша теориялық және практикалық материалдар ретінде, сонымен бірге аталған бағытта ізденуші магистранттар мен докторанттарға және ғылыммен айналысатын жастарға ғылыми жұмысына қосымша ғылыми ақпарат ретінде беретін көмегі зор.

КӨРКЕМ МӘТІНДІ ТАЛДАУДА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ (А.Ж. ЖАҚСЫЛЫҚОВТЫҢ «ПОЮЩИЕ КАМНИ» КІТАБЫ НЕГІЗІНДЕ)

2025-01-22T23:20:29+06:00

Бұл ғылыми мақаланың мақсаты – филолог студенттердің аналитикалық құзыреттіліктерін дамыту үшін көркем мәтінді талдауға шығармашылық көзқарасты қолдануға және өз мамандығының шеңберінен тыс әдебиеттерді оқуға дағдыландыру болып табылады. Зерттеудің негізгі мақсаты – студенттердің аналитикалық және әдеби дағдыларын жетілдіру, сонымен қатар мәтіндегі ұлттық сананың этникалық кодтарын танып, лингвомәдени аспектіге көңіл бөлуге үйрету. Мақалада көркем шығармаларды талдау барысында көркемдік талдау, салыстырмалы талдау және сыни тұрғыдан ойлауды қолдану ұсынылады. Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы оның инновациялық педагогикаға негізделуінде және білім берудегі көркем мәтінді талдаудың әртүрлі нұсқалары үшін студенттердің қызығушылығын тудыратын оқытуға шығармашылық көзқараспен қарауды үйретуде жатыр. Мақаланың теориялық маңыздылығы көркем мәтінді оқыту мен талдаудың жаңа әдіс-тәсілдерін ұсынуда, ал практикалық маңыздылығы бұл әдістерді әртүрлі білім беру контекстінде қолдану мүмкіндігінде. Оқу студенттерге күрделі мәтіндерді талдауға және тиімді дайындалуға, қажетті білім мен дағдыларды алуға, сонымен қатар аналитикалық және әдеби құзыреттіліктерді дамытуға мүмкіндік береді. Әдеби мәтінді талдау кезінде зерттеуге қатысушылар кейіпкерлердің мінез-құлық және мотивациялық аспектілерін талдау үшін психологиялық модельдерді, мәтіндегі этникалық кодтар мен метафораларды ашу үшін лингвомәдени аспектілерді, сондай-ақ қабылдау мен эмоционалдық реакцияларды зерттеудің практикалық әдістерін пайдаланылады. Сонымен қатар мәтіндегі құрылым мен мағыналық байланыстарды талдау үшін когнитивтік карта қолданылды. Зерттеу нәтижесінде студенттер романды түсіну үшін алдын ала дайындалып, тиісті білім мен дағдыларды меңгеру керек. Олардың күрделі мәтіндерді оқу кезінде аналитикалық көзқарас пен әдеби құзыреттіліктің маңыздылығы да аталып өтеді. Бұл мақалада ұсынылған әдістердің тиімділігі мен практикалық маңыздылығын растайды. Зерттеу психологиялық, лингвомәдени және онейропрактикалық білімдерді пайдалану көркем шығармаларды неғұрлым толық және терең талдауға, мәтінді түсінуге және лингвомәдени ерекшеліктерді ашуға мүмкіндік беретінін көрсетті. Бұл филология студенттеріне әдебиеттану және мәдени лингвистика саласындағы дағдыларды дамытуға септігін тигізеді.

ҚАЗАҚША-ОРЫСША СӨЗДІК. 1925 ж. (ҚАЗАҚША-ОРЫСША ТІЛМАШ): ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

2025-02-12T06:33:04+06:00

Әлемнің басқа елдеріне үлкен мәдени, саяси және экономикалық әсер ететін жоғары дамыған мемлекеттердің постиндустриалды қоғамында әртүрлі теориялық зерттеулермен (эмпирикалық материалдарды талдау, бағалау және жүйелеу) бірге техникалық, мәдени және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған ғылыми жетістіктерді қоғамдық тәжірибеге енгізуге көп көңіл бөлінеді. Әлемдік ғылыми әдебиеттерде қамтылған ақпараттың орасан зор көлемі адам қызметінің әртүрлі салаларындағы білімімізді кеңейтетін жаңа мәліметтермен үздіксіз толықтырылуды жалғастыруда.

Экономикасы табысты және өмір сүру деңгейі жоғары индустриалды және мәдени дамыған елдер санатына ену үшін біз экономикалық реформа мәселесіне ғана емес, сонымен қатар ғылыми-зерттеу қызметінің нәтижелілігін қамтамасыз ету және білім беру сапасын арттыру мәселелеріне де байыпты назар аударуымыз керек. Бұл проблемаларды шешу өскелең ұрпақтың заманауи білімді оңтайлы игеруі мақсатында қоғам өмірінің ғылыми, экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени салаларындағы өзекті мәселелерге арналған әлемдік әдебиет туындыларын қазақ тіліне барабар аудару мәселелерімен тікелей байланысты.

Тілдің байлығы, ең алдымен, әр түрлі заттардың, құбылыстардың, ұғымдардың, іс-әрекеттердің, процестердің, олардың қасиеттері мен белгілерінің атауларын қамтитын оның лексикалық қорында екенін ескере отырып, қазақ тілінің сөздік құрамын ұлғайту, ғылыми ұғымдардың алуан түрлілігін барабар көрсетуге қабілетті терминологиялық лексиканы жан-жақты дамыту қажет.

Мәдениетаралық және мемлекетаралық байланыстардың күшеюі арқылы көптеген тілдердің лексикасын ағылшын тілінен алынған сөздер белсенді түрде толықтыра бастады. Алайда, тілді жетілдіру тұрғысынан архаизмдер, историзмдер мен диалектизмдер санатына жататын лексикалық бірліктерге назар аудара отырып, ішкі лингвистикалық резервтерді қолдану керек. Мәселен, beren деген историзм сөзі қазақ тілінде жоғары сапалы болаттан жасалған мылтықты немесе қанжарды білдіру үшін қолданылған, beren kewdeşe, beren jiylet сөз тіркестерінің құрамында және beren лексемасы түрінде ‘оқ өтпейтін жилет’ мағынасында қолданыла бастады.

Бұл мақала 1925 жылы жарық көрген “Қазақша-орысша сөздіктің” бірқатар вокабулаларын семантика тұрғысынан, әртүрлі лексикалық топтарға (диалектизмдер, историзмдер, этнографизмдер) жататындығын зерттеуге арналған; жұмыста семантикалық талдау әдістері, кейбір сөздердің фонетикалық нұсқаларын салыстыру қолданылған; бірқатар лексемалар этимологиялық аспектіде қарастырылған; осы сөздікте жіберілген қателер анықталды және талданды.

Зерттелетін лексикографиялық басылым тек лексикология аспектісінде ғана емес, сонымен қатар қоғам қайраткері, лингвист, қазақ тіліне бейімдеп реформалаған араб әліпбиінің авторы Ахмет Байтұрсынов әзірлеген töte jazıw қазақ графикасының эволюциясы мен орфография принциптеріне тарихи тұрғыдан қызығушылық тудырады.

ҚАЛАЛЫҚ ПРОЗАДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ТИПОЛОГИЯСЫ

2025-01-27T01:13:20+06:00

Мақалада қазіргі қазақ әдебиетіндегі қала тақырыбында жазылған шығармалардағы кейіпкерлердің типологиясы және олардың негізгі белгілері мен ерекшеліктері қарастырылған. Көркем шығармалардағы қала мәдениетінің негізгі өкілдері ретінде өнер адамдарының бейнелеріне ерекше назар аударылған. Қаладағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты адамдардың топтанулары арқылы әдеби туындыларда «қала халқы» ұғымының қалыптасу мәселелесі зерттелген.

Зерттеудің негізгі мақсаты – қала мәдениетін құрушы көркем бейнелерді анықтау және қазіргі қаланың көркем сұлбасы мен қоғамдағы орнының әдебиетте көріну ерекшелігін саралау. Сонымен бірге мақалада қазақ әдебиетіндегі постмодернизм ағымы мен оның көркемдік амалдары арқылы қалыптасқан «қалалық» ұғымының көркемдік табиғаты талданды. Зерттеуде алғаш рет қазақ әдебиетіндегі қала тақырыбына байланысты шығармалардағы кейіпкерлердің типтік бейнелері зерделенген.

Қалалық кейіпкерлердің бейнелері Рақымжан Отарбаев, Мұхтар Мағауин, Дүкенбай Досжан, Асқар Алтай, Роза Мұқанова, Ерболат Әбікен сынды авторлардың шығармалары арқылы талданып, көрсетілген. Жоғарыда аталған авторлардың шығармаларында берілген бейнелер мен сюжеттерді талдау қазақ әдебиетіндегі қала өмірінің күрделілігі мен алуан түрлілігін көрсетеді.

Жұмыстың ғылыми маңыздылығы әдеби туындыларда суреттелген қала бейнесінің қазіргі қазақ әдебиетінде қалыптасуы мен оны жасауда қолданылған көркемдік әдістерді саралау және әдеби үдерістегі жаңа бағытты айқындауымен ерекшеленеді. Зерттеудің тәжірибелік жағы әдеби шығармалардағы қала тұрғындарының өзара қарым-қатынасы мен қалалықтардың қазіргі қоғамның әлеуметтік және мәдени өзгерістеріне қатынасын әдеби талдаудан көрінеді.

Зерттеу жұмысында герменевтикалық, салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылған. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі қала тұрғындарының бейнесін жіктеп, типологиялық сипатын анықтау барысында шетелдік және отандық ғылыми еңбектер басшылыққа алынған.

Зерттеу жұмысында алынған нәтижелерді жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы мен поэтикасы сияқты теориялық курстарды оқытуда, арнаулы курстар мен семинарларда, қазіргі әдебиеттанудағы жаңа бағыттардың қалыптасуын зерттеуде қолдануға болады. Зерттеудің құндылығы қазіргі әдеби үдерістегі жаңа бағыттар мен жаңа сипаттағы типтік бейнелердің қалыптасу жолын көрсетуімен сипатталады.

Мақаланың қорытындысында алынған негізгі тұжырымдар арқылы қазіргі қазақ әдебиетіндегі қала бейнесі арқылы қалыптасқан заманауи ұғымдар мен қазіргі адамның дүниетанымы мен өмірлік философиясын танытуға болады.

АУЫЗША АУДАРМА СТРАТЕГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ: ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ СӨЙЛЕУ ӨНДІРІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2025-02-05T16:37:48+06:00

Сөйлеуді шығару және қабылдау параметрлері контекстінде ілеспе аударма стратегияларын зерттеу өзекті болып табылады, өйткені тіл ресурстары да, сөйлеу ағынын өңдеу және аударма тәжірибесін автоматтандыру құралдары да үнемі жаңартылып отырады. Бұл зерттеудің мақсаты сөйлеу өндірісі мен оны қабылдау ерекшеліктері, атап айтқанда әртүрлі тіл деңгейлеріндегі сөйлеу қателері мен сипаттамалары, сондай-ақ қолданылатын аударма стратегиялары арасындағы байланыстарды орнату болды. Аударма стратегияларын қолдану үшін құрылымдық-коммуникативтік талдауды пайдалана отырып, «қазақ» – «орыс» тіл жұбының ерекшеліктері зерттелді. Бұл зерттеу ең көп қолданылатын аударма стратегияларына қатысты сандық нәтижелерге қол жеткізді: күту (24,4%), тоқтап қалу (19,8%), декомпрессия (17,4%) және лингвистикалық болжау (14%). Фонетикалық қиындықтар ұқсас дыбыстардың интонациялық үлгісі мен акустикалық ерекшеліктерімен, лексикалық – тавтологиямен, эквивалентті емес лексиканы дұрыс аудармаумен, морфологиялық – грамматикалық формаларды, флексияларды, жұрнақтарды және синтаксистік – сөз тәртібін дұрыс қолданбаумен байланысты. Фонетикалық деңгейде қысу және тоқтау стратегиялары, лексикалық деңгейде күту, тоқтау және декомпрессия, лингвистикалық болжау, сынау және қателесу, морфологиялық деңгейде декомпрессия және тоқтау, қысу, тілдік болжау және сызықтықты сақтау жиі қолданылатыны анықталды. Бұл жұмысты ілеспе аудармада қолданылатын тиімді стратегиялар үшін әртүрлі құрылымдық тілдерді салыстыру, автоматты түрде сөйлеу ағынын тануға қатысты құралдарды зерттеу, тіл сипаттамалары мен қолданылатын аударма әдістері арасындағы байланыстарды зерттеу үшін пайдалануға болады.

ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТТІҢ АУДАРМАҒА ӘСЕРІ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ

2024-12-01T23:28:51+06:00

Нейрондық желілер, Машиналық оқыту және терең оқыту сияқты жасанды интеллект (AI) технологияларының қарқынды дамуы аударма саласын айтарлықтай өзгертті. Бұл мақалада жасанды интеллекттің (AI) аударма саласына трансформациялық әсері зерттеледі, нейрондық желілер, Машиналық оқыту және терең оқыту сияқты негізгі AI технологияларына және оларды Google Translate және DeepL сияқты кеңінен қолданылатын құралдарға біріктіруге баса назар аударылады. Зерттеу бұл технологиялардың аударманың дәлдігі мен тиімділігін қалай арттыратынын қарастырады және мәдени нюанстармен, мамандандырылған терминологиямен және контекстке байланысты интерпретациялармен жұмыс істеу кезінде жасанды интеллекттің шектеулеріне баса назар аударады. Мақаланың мақсаты-жасанды интеллект басқаратын индустриядағы адам аудармашыларының болашағына қатысты мәселелерді, сондай-ақ аудармада жасанды интеллектті қолданумен байланысты этикалық мәселелерді қозғай отырып, аударма кәсібіне жасанды интеллекттің оң және теріс әсерін бағалау. Бұл мақаланың ғылыми жаңалығы аудармадағы жасанды интеллект технологияларын жан-жақты бағалауда, атап айтқанда BERT және GPT сияқты трансформаторлық модельдердің бұл саланы қалай алға жылжытқанын терең талдауда жатыр. Ол сондай-ақ аударма сапасын сақтай отырып, жасанды интеллектті автоматтандыру мен адам бақылауы арасындағы тепе-теңдікті сыни талқылауды ұсынады. Бұл зерттеудің теориялық маңыздылығы оның тілдік деректерді өңдеуде озық алгоритмдерді қолданудың жаңа перспективаларын ұсына отырып, аударма процесінде жасанды интеллекттің дамып келе жатқан рөлін түсінуге қосқан үлесі болып табылады. Практикалық тұрғыдан алғанда, мақалада кәсіби аудармашылар үшін құнды ақпарат бар, жасанды интеллект ашатын жаңа мүмкіндіктер мен мәселелерді, әсіресе мамандандыру, редакциялаудан кейінгі және этикалық стандарттар тұрғысынан қарастырады.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛА ТІЛІНЕ ВИДЕОКОНТЕНТТІҢ ӘСЕРІ

2025-03-13T08:50:48+06:00

Мектеп жасына дейінгі бала тілінде екі тіл элементтерінің (атап айтқанда орыс және ағылшын тілдерінің) қатар көрінуі – ата-аналардың басты мәселелердің бірі. Бұл құбылыс әсіресе 3 жастан 5 жасқа дейінгі балалар арасында байқалады және көбінесе олардың бірнеше тілдегі видеоконтент жиі көруіне байланысты. Аталған мәселенің жайын толық анықтау үшін тілінде екі тіл элементтері кездесетін 3-5 жас аралығындағы балалардың ата-аналары арасында әлеуметтік сауалнама жүргізілді. Сауалнама нәтижесінде бала толық қостілді саналмағанымен, видеоконтент балалардың ерте тілін дамытуда маңызды рөл атқаратынын және екінші тілдің элементтерін енгізуі мүмкін екенін көрсетеді, осылайша олардың табиғи тілді меңгеру процесіне әсер етеді. Бұл тұжырымдар ата-аналар мен мұғалімдердің балалардың қол жеткізе алатын бейне мазмұнының түрін мұқият қарастыру қажеттілігін көрсетеді, себебі бұл олардың тіл дамуына айтарлықтай әсер етеді. Бұл зерттеу бейнеконтенттің мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуға айтарлықтай әсерін көрсетеді. Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы ата-аналар мен педагог мамандарға бейнеконтенттің бала тілін дамытудағы зор ықпалын түсіндіріп, жеткізумен тікелей байланысты.

ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУДА КЕЙС СТАДИ КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ИНТЕРАКТИВТІ ӘДІС РЕТІНДЕ

2025-01-18T22:13:57+06:00

Зерттеп отырған мақалада студенттердің коммуникативтік дағдыларын қалыптастырудағы интерактивті әдіс ретінде кейс-стади әдісінің ерекшеліктері мен маңызы қарастырылған. Мақалада кейс-стадидің тілді оқыту үдерісіндегі рөлі, сипаттамалық ерекшеліктері, түрлері, құрылымы мен технологиялары қарастырылады.

Зерттеу жұмысының мақсаты кейс-стади ерекшеліктерін талдау және оны студенттердің коммуникативтік дағдыларын қалыптастыратын интерактивті әдіс ретінде пайдалануды ұсыну. Бұл мақалада авторлар кейс-стади тәсіліне анықтама береді, негізгі түрлерін, сипатын, кезеңдерін, кейстерді орындауға қатысты бірқатар практикалық ұсыныстарды, кейс-стади әдісін қолдануда қалыптасатын құзыреттіліктерді, пайдаланудың жалпы технологияларын, артықшылықтары мен кемшіліктерін, оқу процесінде қолдануға арналған кейс тапсырмаларының үлгісін беруге тырысты.

Зерттеу әдістері сипаттамалық, салыстырмалы, аналитикалық және прагматикалық талдау болып табылады. Зерттеу әдістемесі – сипатталған тақырып бойынша бұрыннан бар идеяларды және осы саладағы маман ретіндегі жеке көзқарастарды талдауды зерттеу. Мақалада ағылшын тілін оқыту үдерісінде кейс-стадиді ұйымдастырудың мәні мен маңызды ерекшеліктері туралы толық практикалық мәселелер қарастырылған. Салыстыру және салғастыру арқылы технологиялар, кейс-стадидің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталып, ұсынылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен практикалық нәтижелері ретінде ағылшын тілін оқыту сабақтарында қолдану үшін кейс-стади тапсырмаларының бес үлгісі әзірленді. Зерттеу мақаласының қорытындысы ретінде біз кейс-стади студенттердің коммуникативтік дағдыларын дамытудың тиімді құралы болып табылатынын негіздейміз, өйткені бұл студенттердің нақты өмірлік жағдаяттарға негізделген сөйлеуді, талқылауды, сыни ойлауды және сыни рефлексияны дамытатын белсенді пікірталас және өзара әрекеттесу құралы.

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2025-02-07T21:40:35+06:00

Мақалада қазіргі қазақ антропонимдерінің соңғы онжылдықтардағы лингвомәдени ерекшеліктері қарастырылған. Жалпы, қазақ антропонимдері айқын уәжділігімен ерекшеленеді және мәдени тұрғыдан айқындалады. Қазақ синхрондық антропонимиясына жасалған талдау оның ұлттық негізі мен тарихи тұлғалардың есімдерін жаңғыртуда көрініс тапқан ұлттық этникалық антропонимикалық қордың актуалдандырылғанын растайды. Мақаланың эмпирикалық материалы қазіргі қазақ тілінің меморативті антропонимдерін де қамтиды. Қазіргі қазақ қоғамының әлеуметтік-мәдени факторлары араб тілінен шыққан мұсылмандық теофорлық және басқа мәдениеттерден енген есімдердің белгілі бір қабатының пайда болуына әсер етті. Біріншісі – ортақ дін және/немесе жалпы түркі қауымдастығы негізінде аса бір танымдық диссонанссыз кіріккен болса, соңғылары – тілдік санада асимметрия туғызатын окказионалды сипатқа ие. Қазақ этноантропонимиясының қазіргі кезеңінде металдар мен тастар, жемістер мен тағам атауларына байланысты лексика-семантикалық топтарына жататын антропонимдер өнімсіздігі анықталды.Төмен жиілікпен немесе бір реттік қана қолданысымен сипатталатын ойдан құрастырылған кісі аттары да атап өтіледі. Мақалада балаға ат қоюдағы басты мотивтердің бірі болып табылатын дезидеративті есімдердің ішкі формасының лингвомәдени негіздері талданады. Сондай-ақ, мақалада қазақ коммуникативті моделінде кездесетін гоноративті форманың қолданылу ерекшеліктері, олардың тілдік формалары мен қазіргі іскерлік ортада пайда болған жаңа қаратпа формалары қарастырылады. Аталмыш сараптама отандық антропонимикалық зерттеулердің әрі қарай дамуына өзіндік үлесін қосады. Қазақтардың қазіргі антропожасамдық бағыттары мен олардың лингвомәдени ерекшеліктерін анықтау қазіргі этноантропонимиканың даму кезеңдерін жазып хаттау үшін практикалық маңызы бар. Жүргізіліп отырған лингвомәдени талдау негізінде қазіргі қазақ антропонимикасы әлеуметтік-мәдени контекспен анықталатын этникалық бірегейлікпен, тұрақтылықпен және ішкі динамикасымен сипатталады деп тұжырымдауға болады.

А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПУШКИН ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ЛЕКСИКАНЫ АУДАРУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

2025-03-14T15:57:53+06:00

Қазіргі аударматану ғылымында мәдени ақпараттың аудармада көрініс табуын қарастыру – өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан да бұл мақалада А.Байтұрсыновтың А.Пушкин шығармаларындағы мәдени лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері жүйелі түрде қарастырылады. Мәдени лексиканы тәржімалау дегенде аударматанудағы доместикация мен форенизация, трансформация тағы басқа әдістер сөз болатыны белгілі. А.Байтұрсыновтың бұл әдістерді қолдану сипаты зерттеушілер И.Дэвис, Л.Венути, Ф.Шлейермахер, Кронин, Ш.Құрманбайұлы т.б. ғалымдар пікірлері мен көзқарастары негізінде талданды.

Мақаланың мақсаты – Пушкин шығармаларындағы мәдени лексиканы қазақ тіліне аударудағы А.Байтұрсыновтың аудармашылық тәжірибесіне, қолданған стратегияларына талдау жасау. Сол арқылы аудармашы ізденісін, жаңашылдығын қарастыру. Нәтижесінде А.Байтұрсыновтың аударма еңбектеріндегі жаңаша сөз қолданыстары, ұлт ұғымына лайықталып жасаған ұтымды баламалары аударма өзгешеліктері айқындалады.

Аударма әдістерін талдау А.Пушкин ертегілерінің қазақ ортасына танымал болуына ықпал еткен жайттарды анықтайды. Басқа мәдениеттегі лексиканы жергілікті бейімдеу үшін аудармашыға мәдени және әлеуметтік сәйкестіктерді іздеу қажеттігін тудырды. Бұл аудармадағы мәдениетке бағытталған әдістер арқылы жүзеге асырылды. Зерттеу мақалада түпнұсқаның доместикациялану немесе форенизациялану деңгейі анықталады. Аудармашының тәржіма жасау барысында түпнұсқаның тілдік өзгешеліктері, сюжеті мен құрылымын сақтай отырып, өзге мәдениетке тән ұғымдар мен түсініктерді қазақ дүниетанымына, қазақ оқырманына бейімдегені талданады. Пушкиннің аударма шығармаларына мәдени аспектіде талдау жүргізіліп, орыс лингвомәдени қоғамдастығы өкілдерінің тілдік бейнесі де айқындалады. Аудармашы автордың аударманы қабылдаушыға ықпал ету тәсілдері сараланады.

Зерттеуде сипаттау, түсіндіру, жүйелеу, салыстырмалы-типологиялық сияқты әдістерді қолдану – А.Байтұрсыновтың аудармашы ретіндегі жаңашылдығын көрсетуге мүмкіндік береді.

Зерттеу нәтижесін аударматануда, поэтикада, Пушкинтану бағытында, аудармаға байланысты арнаулы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ қазіргі аудармашыларға Пушкин шығармаларын қазақ тіліне аударуда пайдалы ұсыныстар береді.

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ДЕНЕ МЕТАФОРАЛАРЫ: ГУАНЬЮНЪЮЙЛЕРДІҢ КОГНИТИВТІК ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ ТАЛДАУЫ

2025-02-13T15:05:34+06:00

Бұл зерттеу қазіргі қытай тіліндегі соматикалық гуаньюнъюйдің когнитивті-лингвомәдени аспектілерін қарастырады. Жұмыста сапалық және сандық әдістерді біріктіретін аралас әдіснама қолданылады. Зерттеу барысында қытай тіліндегі абстрактілі ұғымдарға телес тәжірибенің метафоралық түрде берілу тетіктері зерделенеді.

Соматикалық гуаньюнъюй – тұрақты тіркестердің ерекше санаты болып табылады және олар метафоралану, метонимиялану және концептуалдық интеграция сияқты негізгі когнитивтік механизмдерді бейнелейді. Бұл құрылымдар қытай мәдени құндылықтарын, әсіресе әлеуметтік иерархияны, этикет нормаларын және эмоциялық экспрессивтілікті кодтауда маңызды рөл атқарады.

Соматикалық гуаньюнъюй корпусын жасау үшін лингвистикалық корпустар, фразеологиялық сөздіктер және қазіргі заманғы мәтіндер негізге алынды. Бұл зерттеуге когнитивтік-семантикалық және мәдени-семиотикалық талдау жүргізуге мүмкіндік берді.

Зерттеу нәтижелері соматикалық гуаньюнъюйдің адам тәжірибесін концептуалдаудағы рөлін және танымның іске асқан табиғатын дәлелдейді. Дене мүшелерімен байланысты тіркестер, мысалы, бас, бет, қол және жүрек, интеллект, бедел, іс-әрекет және эмоция сияқты ұғымдарды метафоралық тұрғыда білдіреді. Сонымен қатар, зерттеу тіл, ойлау және мәдениет арасындағы өзара байланысты көрсетіп, қытай дискурсы мен коммуникативтік нормаларында телес метафоралардың қалыптасуына әсерін ашады.

Бұл зерттеу тілдің когнитивтік және мәдени негіздерін түсінуге ықпал етеді және метафоралық концептуализацияны салғастырмалы-тілдік зерттеулер аясында қарастыруға маңызды үлес қосады. Болашақта соматикалық гуаньюнъюйдің диахрондық дамуын түрлі тілдік және мәдени контекстерде зерттеу мүмкіндігі қарастырылады.