«Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеӘТУ Хабаршысы Филология ғылымдары сериясы

ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ «КҮЙ» ПОВЕСІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ОРЫС ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПРАГМАТИКАЛЫҚ АДАПТАЦИЯ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Муратова А.М. — 2025-10-01

Мақала Әбіш Кекілбаевтың «Ұмытылған жылдар балладасы» шығармасының қазақ тілінен орыс және ағылшын тілдеріне аудармаларындағы прагматикалық бейімделу ерекшеліктерін зерттеуге арналған. Мәдени-философиялық дәстүрлерге терең енген әдеби мәтіндердің аудармалары тілдік шеберлікті ғана емес, мәдени контекстті де терең түсінуді талап етеді. Зерттеудің мақсаты – түпнұсқаның прагматикалық әлеуетін сақтауға мүмкіндік беретін тиімді стратегиялар мен әдістерді анықтау. Зерттеу қазақ әдебиетін жаһандық контексте тереңірек түсіну және бағалау үшін маңызды. Сондай-ақ мәдени контексті күшті шығармаларды аудару саласындағы болашақ зерттеулердің көкжиегін кеңейтеді. Бұл зерттеудің жаңашылдығы Әбіш Кекілбаевтың «Ұмытылған жылдар балладасының» қазақ тілінен орыс және ағылшын тілдеріне аудармаларының прагматикалық бейімделуін талдауға инновациялық көзқараста. Аударма тәсілдеріндегі айырмашылықтар мен түпнұсқаның мәдени ерекшелігінің сақталуына мән беретін салыстырмалы талдау алғаш рет жүргізілді. Жұмыс мәдени, лингвистикалық және философиялық перспективаларды біріктіреді, прагматикалық бейімделудің жаңа стратегияларын ұсынады және мәдени бай мәтіндерді аудару саласындағы болашақ зерттеулердің көкжиегін кеңейтеді. Зерттеу әдістемесі түпнұсқа мәтіні мен оның аудармаларын салыстырмалы талдауға негізделген. Зерттеу барысында орыс тіліндегі аудармада мәдени ерекшеліктер көбірек сақталғаны, егжей-тегжейлі және поэтикалық болғаны, ал ағылшын тіліндегі аудармасы қазақ мәдениетінен бейхабар оқырмандар үшін ықшам әрі ықшам болғаны анықталды. Екі аудармада да негізгі метафоралар мен архетиптер сақталған, бірақ аударма тілдің ерекшеліктеріне байланысты олардың интерпретациясы әртүрлі болуы мүмкін. Зерттеудің құндылығы оның мәдени контексі күшті әдеби шығармалардың аударма стратегияларын зерттеуге елеулі үлес қосуында. Қазақ әдебиетінің аударма өнері туралы құнды білім ұсынып, оның әлемдік әдеби кеңістікке кеңінен танылуына ықпал етеді. Практикалық маңыздылығы зерттеу нәтижелері аудармашылар мен прагматикалық бейімделу стратегияларын әзірлейтін зерттеушілерге пайдалы болуы мүмкін.

Қ.БЕГМАНОВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ЖИДЕЛІБАЙСЫН ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ШОҒЫРЛЫ ЖЫРЛАР ЕРЕКШЕЛІГІ

Сұлтанова Б. М. — 2025-10-01

Бұл мақалада ақын Қ. Бегманов поэзиясындағы шоғырлы жырлар назарға алынды. Қ. Бегманов – қазіргі қазақ ақыны, оның алғашқы жыр жинағы 1980 жылдардың ортасынан бастап жарық көре бастаған. Ақын Қ. Бегманов шығармашылығы туралы зерттеу мақалаларының аздығы мақаланың өзектілігін көрсетеді десек болады. Бұл мақаланың ғылыми жаңалығы Қ. Бегманов шығармашылығына жан-жақты талдау жасауымен және оның лирикасындағы циклдену үрдісінің, шоғырлы жырлар ерекшеліктерін қарастырылуына. Бұл жұмыстағы негізгі мақсатымыз – ақын Қ. Бегманов лирикасындағы Жиделібайсын тақырыбы аясында шоғырлы жырлардың ерекшелігін айқындау. Жұмыстағы зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарында ХХІ ғасырдағы қазақ әдебиетін оқытуға арналған оқу құралдары мен оқулықтарды жазу барысында пайдалануға болатындығы мақаланың практикалық маңыздылығын көрсетеді. Мақаланы жазу барысында тарихи-әдеби, салыстырмалы әдістер, сонымен қатар мәтінді стильдік және мотивтік талдау әдістері қолданылады.

Бұл еңбекте қазіргі әдебиетіміздегі туған жер тақырыбын жырлауда ақын Қ. Бегманов жырларының маңызы туралы айтылады.

Ақын Қ. Бегмановтың шығармашылығында Жиделібайсын тақырыбын өзгеше салмақты салаға айналған деуге болады. Жиделібайсын – қазақтың ұлттық танымында, түсінігінде эпостық, батырлық жырларында, Асан қайғы жайлы аңыздарда, Бұхар жырау толғауларында жиі кездесетін берекелі, ырысты, қасиетті, қастерлі, құтты, киелі мекен. Атауының өзінде рух бар, ұлттың ой-арманы жасырынған. Қазақ үшін құтты қоныс – өмір, бар болу.

Жиделібайсын – ұрпақты аман сақтаудың, елдікті сақтаудың, бақытқа жетудің нышаны, символы. Ақын Жиделібайсын арқылы ұлт тағдырын айтады. Ақын Қ. Бегманов поэзиясындағы Жиделібайсын жайындағы өлеңдерін талдау арқылы ұлтқа тән әр қилы бояулар, ақ пен қара, ел болу мен болмау, бір уыс топырақ болсын қастерлеу тәрізді ұлттық таным сипаттары талданды.

ДЖ. К. РОУЛИНГТІҢ "ГАРРИ ПОТТЕР" АТТЫ РОМАНЫНДАҒЫ ОККАЗАНИОЛИЗМДЕРДІ АУДАРУДАҒЫ СТАТЕГИЯЛАР: САЛЫСТЫРМАЛЫ ЖӘНЕ САЛҒАСТЫРМАЛЫ АНАЛИЗ

Қусаинова A.Т. — 2025-10-01

Бұл мақалада Джоан К.Роулингтің "Гарри Поттер мен Пәлсапа Тас" кітабында кездесетін ағылшын тіліндегі окказанионализмдер зерттеліп, олардың қазақ және орыс тілдеріндегі аудармаларындағы баламаларымен салыстырылады. Бұл зерттеу жұмысында кітаптар сериясының түпнұсқа және аудармасында кездесетін окказионализмдерді аудару стратегияларын зерттеу үшін сапалық және сандық әдістерді қолданылды. Сапалық әдіс арқылы контекстік нюанстарға және мәдени әсерлерге назар аудара отырып, түпнұсқа және аудармаларды жан-жақты талдау қамтылды. Сонымен қатар, сандық әдіс жиі қайталанатын заңдылықтарды анықтау үшін әр түрлі аударма әдістерді жүйелі түрде жіктелді және саналды. Деректер ағылшын тіліндегі түпнұсқа мәтіннен, сондай-ақ оның орыс тіліндегі М.Литвинова, "РОСЭН" және қазақ тіліндегі Д. Мажен, " Steppe & World " аударма нұсқаларынан жиналды. Аналитикалық әдістемелер салыстырмалы мәтіндік сараптаманы, аударма тәсілдерін санаттарға бөлуді және microsoft Excel көмегімен жиілікті талдауды қамтыды. Зерттеу шығармашылық окказионализмдерді аударудың қиындықтары туралы құнды түсінік береді, әртүрлі стратегиялардың тиімділігін бағалайды және олардың түпнұсқа мәтіннің мағынасы мен стиліне жақындығын сақтауға әсерін көрсетеді. Бұл екі жақты тәсіл әртүрлі тілдердегі аударма тәжірибесін жан-жақты түсінуді қамтамасыз етеді.

ОНОМАТОПОЕИЯЛЫҚ СӨЗДЕРДІҢ МӘДЕНИ МӘНІ

Далелкызы К. — 2025-10-01

Бұл ғылыми зерттеуде қазақ және қытай тілдеріндегі еліктеуіш сөздерге жан-жақты салыстырмалы талдау жасалған. Зерттеуде екі тілдегі табиғат, жан-жануарлар, адамдар мен заттардың дыбыстарына еліктейтін ономатопеялық сөздердің шешуші рөлі көрсетілген. Ол тілдің фонетикалық жүйесі, тілде қолданылатын физикалық дыбыстар (фонемалар) жиынтығының ономатопеялық сөздердің қолданылуына айтарлықтай әсер ететінін зерттейді. Зерттеу нәтижесінде қазақ және қытай тілдерінің дыбыстық айырмашылығы еліктеуіш сөздердің айырмашылығына әкелетіні анықталды.

Сонымен қатар, зерттеу тілдің жазу жүйесі ономатопеялық сөздердің қалыптасуы мен берілуіне айтарлықтай әсер ететінін көрсетеді. Қазақ және қытай тілдерінің жазылуындағы айырмашылық бір дыбыстың бұл тілдерде әр түрлі берілетінін көрсетеді.

Зерттеуде ономатопеялық сөздердің қалыптасуы мен қолданылуында маңызды рөл атқаратын мәдени контекст де қарастырылады. Бұл белгілі бір дыбыстар немесе әрекеттер бір мәдениетте екіншісіне қарағанда жиірек немесе мағыналы болуы мүмкін екенін көрсетеді, бұл дыбыстарды немесе әрекеттерді білдіретін сөздердің алуан түрлілігіне әкеледі.

Фонетикалық және жазу жүйелеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, зерттеу қазақ және қытай тілдерінің ономатопеялық сөздерінің көп ұқсастықтары бар екенін көрсетеді. Бұл тілдер мен мәдениеттердегі дыбысты имитациялайтын сөздердің әмбебаптығын көрсетеді.

Қорытындылай келе, зерттеу ономатопеялық сөздердің мәдени мағынасы туралы құнды түсінік береді және тілдік және мәдени әртүрлілікті кеңірек түсінуге ықпал етеді.

ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ «ҚУАНЫШ» ЖӘНЕ «МҰҢ» КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ

Испандиярова А.Т. — 2025-10-01

Мақалада қазақ халық лирикасы мәтіндегі концептуалдық құрылымдардың когнитивті сипаты қарастырылады. Когнитивті лингвистика тіл арқылы қоғамдық құбылыстар мен дүниені танып білудің танымдық-теориялық негіздерін қалыптастырады. Мақаламыз қазақ халқының ұлттық дүниетанымы үшін маңызды ұғымдардың бірі – қуаныш және мұң контрасты концептілері талдауға арналған. Талдау нысанына «Бабалар сөзі» жинағына енген тарихи жырлар, қара өлеңдер, ғашықтық дастандар алынды. Қуаныш және мұң ұғымдарына қазақ тілінің түсіндірмелі сөздіктерінен түсініктемелер беріліп, мән-мағынасы ашылды.

Ғылыми зерттеудің мақсаты қазақ халық лирикасы тіліндегі қуаныш пен мұң концептілерінің көрінісін ашу. Фольклорлық мәтіндердегі қуаныш пен мұң тілдік бірліктерінің когнитивті сипатын аша отырып, халықтың ақиқат дүние туралы көзқарасы, мәдени танымы мен тұрмыс-тіршілігімен байланысты тілдік деректерген қол жеткізе аламыз. Негізгі бағыттары қазақ халық лирикасы тіліндегі қуаныш пен мұң концептілеріне талдау жасау барысында сол дәуірдегі халықтың тұрмыс-тіршілігін, болмысын, мәдениетін тану.

Зерттеу барысында талдау, сипаттау, салыстырмалы, тұжырымдау әдістері қолданылды. Нәтижесінде қазақ халық лирикасы тілі мұқият талдауға, фольклорлық шығармалар тілінде кездесетін қуаныш және мұң концептілерінің мағынасын ашатын фреймдер, ойсурет, сценарийлік және схемалық құрылымдар жинақталып, талдаулар жүргізуге септігін тигізді. Жұмысымызда алғаш рет қазақ халық лирикасындағы қуаныш пен мұң концептілерінің танымдық сипаты айқындалып, тілдік бірліктерге концептілік талдау жасалынды. Жұмыстың тұжырымдары мен нәтижелері жоғары оқу орындарындағы өтілетін Стилистика және тіл мәдениеті, Когнитивтік лингвистика, Тіл білімінің жаңа бағыттары пәндерінің теориясын толықтыруға өз үлесін қосады.

Зерттеудің ғылыми құндылығы зерттеу нәтижелерін бағалау теориясын одан әрі тереңдетілген талдауға белгілі бір үлес қоса алатынымен айқындалды.

Мақаланың практикалық негізі когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттаным, этнолингвистика сияқты тіл білімінің жаңа бағыттарына қосылған үлес болып табылады деген ойдамыз. Мақаладағы концептілік талдауларды қазақ фольклортануына қатысты арнайы семинарларда пайдалануға болады.

МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МӘДЕНИ МҰРА ӨКІЛІ РЕТІНДЕ: ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ АСПЕКТІСІ

Алибекова К.Е. — 2025-10-01

Бұл мақалада орыс және қазақ тілдеріндегі «денсаулық» және «гигиена» негізгі ұғымдары бар мақал-мәтелдердің мағынасы мәдени мұра контекстінде қарастырылады.

Зерттеудің мақсаты – екі тілдің салыстырмалы талдауы лингвомәдени аспектіде жүргізіледі, мәдени кодтарды, контекстік мағыналарды және бір мәдениетті екіншісінен ажырататын ерекше белгілерді анықтауға бағытталған.

Мақал-мәтелдерге лингвомәдениеттік талдау мазмұны жағынан ұқсас әмбебап өрнектердің, сонымен қатар мағыналары айтарлықтай ерекшеленетін мақал-мәтелдердің бар екендігін көрсетеді, сол арқылы зерттелетін мәдениеттердің әрқайсысының мәдени ерекшеліктері мен бірегейлігін көрсетеді. Бұл айырмашылықтар тілдерде ортақ ұғымдар болғанымен, олардың интерпретациялары мен символдық мағынасы мәдени контекстке байланысты әртүрлі болуы мүмкін екенін көрсетеді.

Зерттеу процесінде келесі әдістер қолданылды: лингвистикалық сипаттау әдісі, салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау әдісі, статистикалық әдіс.

Мақал-мәтелдерге лингвомәдениеттік талдау мазмұны жағынан ұқсас әмбебап өрнектердің, сонымен қатар мағыналары айтарлықтай ерекшеленетін мақал-мәтелдердің бар екендігін көрсетеді, сол арқылы зерттелетін мәдениеттердің әрқайсысының мәдени ерекшеліктері мен бірегейлігін көрсетеді. Бұл айырмашылықтар тілдерде ортақ ұғымдар болғанымен, олардың түсіндіру мен символдық мағынасы мәдени контекстке байланысты әртүрлі болуы мүмкін екенін көрсетеді.

Сонымен, орыс және қазақ тілдеріндегі «денсаулық» және «гигиена» негізгі ұғымдары бар мақал-мәтелдерді зерттеу нәтижелері паремиологиялық бірліктердің мәдени айырмашылықтары мен ұқсастықтарын сақтауға және түсінуге бағытталған кейінгі зерттеулерге негіз бола алады.

Жүргізілген лингвомәдени талдау және талдау нәтижелері орыс тілін екінші тіл ретінде, сонымен қатар қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудың цифрлық технологияларын пайдалана отырып, әдістемелік тәсілдерді, педагогикалық стратегияларды, белсенді және интерактивті тапсырмаларды әзірлеуге негіз болады. Қазіргі әлемдегі мәдениетаралық коммуникациялар үшін ерекше маңызды болып табылатын жаһандану контексі.

ДӘСТҮРЛІ ЖӘНЕ ОНЛАЙН МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ СӨЗ МӘДЕНИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ныгметова Б. — 2025-10-01

Бұл мақаладағы зерттеу қазақ және қытай тілдеріндегі ономатопеялық сөздердің мәдени мағынасына назар аударады. Зерттеудің мақсаты – осы тілдердегі ономатопеялық сөздерге салыстырмалы талдау жасау. Зерттеу қарастырылып отырған мәдениеттердегі ономатопеялық сөздердің негізгі рөлін көрсетеді. Зерттеу жұмысының міндеттері қазақ және қытай тілдеріндегі ономатопеялық сөздердің фонетикалық жүйесін және оның қолданысына әсерін зерттеу және ономатопеялық сөздердің қалыптасуы мен қолданылуында елеулі рөл атқаратын мәдени контекстті зерттеу болып табылады. Ғылыми және практикалық өзектілігі – ономатопеялық сөздердің мәдени мағынасына құнды түсінік береді және ономатопеялық сөздердің әмбебаптығын көрсету арқылы тілдік және мәдени әртүрлілік туралы кеңейтілген түсінікке ықпал етеді. Қолданылатын зерттеу әдістері әдебиеттерге шолу және салыстырмалы талдау болып табылады. Зерттеудің негізгі нәтижелері мен тұжырымдары қазақ және қытай тілдеріндегі ономатопеялық сөздердің көптеген ортақ тұстары бар, бұл қарастырылып отырған тілдер мен мәдениеттердегі ономатопеялық сөздердің әмбебаптығын көрсетеді. Ономатопиялық сөздер осы мәдениеттердің әрқайсысының өзіндік құндылықтары мен ерекшеліктерін көрсететін мәдени көріністе маңызды рөл атқарады. Зерттеудің теориялық маңыздылығы – ономатопеялық сөздердің тіл дамыту мен оқытудағы рөлін тереңірек ұғынып, тілдің дыбыстық және жазу жүйесінің қалыптасуына әсерін атап көрсете отырып, тіл білімі саласына елеулі үлес қосуында. ономатопеялық сөздер және олардың қолданылуына мәдени контексттің әсері. Тәжірибелік өзектілік – мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаның әсерлерін және тілді қолданудың нақты контекстін тереңірек түсіну арқылы Қазақстан мен Қытай арасындағы мәдениетаралық қарым-қатынас пен түсіністікті жақсарту әлеуеті, бұл сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатынаста түсінбеушілік пен қате түсіндірмелерді болдырмауға көмектеседі.

ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СХЕМА СИНТАКСИСТІК ҰҒЫМ РЕТІНДЕ (“БОЛУ ОБЪЕКТІСІ" ҰҒЫМЫ МЫСАЛЫНДА”)

Сеидомарова C.Н. — 2025-10-01

Лингвистикадағы тұжырымдама ұғымы бұрыннан бар және грамматикалық тұжырымдамаға немесе басқаша айтқанда синтаксистік тұжырымдамаға қатысты өте мұқият зерттелген, содан кейін оны зерттеу салыстырмалы түрде жақында басталды және бүгінгі күнге дейін өзекті болып табылады. Қазіргі кезеңде синтаксистік тұжырымдама ұғымы когнитивті лингвистика тұрғысынан қарастырылады және мазмұнының жоспары типтік сөйлем болып табылатын психикалық бірліктің бір түрі ретінде түсініледі, ал оның өрнек жоспары құрылымдық схемамен анықталады. Бұл мақаланың материалы орыс тілінің ұлттық корпусының мысалдары болды. Жұмыс әдіснамасының негізінде Г.А. Волохина, з. д. Попова синтаксистік конструкциялар (жай сөйлемнің позициялық және құрылымдық схемалары) көмегімен бекітілген Типтік болжамдардың болуы туралы тұжырымдама жатыр. Ғылыми жаңалық когнитивті және нақты мәтіндік талдау элементтерін біріктіретін жүйелік тәсілде жатыр. Мақалада терең құрылымдардың модельдері қарастырылып, пропозиция категориялары, оның типтік үлгілері анықталды, олардың көбеюі үшін тілде қарапайым сөйлемнің тұрақты құрылымдық схемалары (SPPP) бар. Оның позициясын анықтайтын төрт компоненттен тұратын" объектінің болуы " синтаксистік тұжырымдамасының талдауы ұсынылған:кейбір объект кеңістікте және "кім/не (бар) қайда" уақытында болады. Позициялардың болуына байланысты тұжырымдама 4 позициядан бір позицияға дейін өзгеруі мүмкін. Белгілі бір тілдің синтаксистік жүйесі синтаксистік ұғымдардың белгілері болып табылатын қарапайым сөйлемнің құрылымдық схемалары арқылы қалыптасады. Жұмыстың теориялық маңыздылығы көркем әдебиеттің мысалдары негізінде танымдық материалды талдауды сынақтан өткізуден тұрады. Бұл жұмыс "Орыс тілі мен әдебиеті" мамандығының студенттеріне объектінің тұжырымдамасын бейнелейтін негізгі синтаксистік схемаларды анықтауға көмектесуі керек.

ӘЛ-БАРУДИДІҢ «ЛУҒАТ СӘЛӘС-СЕ ЗАБОН-УЧ ТИЛ» ЕҢБЕГІ МЕН ОНЫҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ОРНЫ (ҚР ҰЛТТЫҚ КІТАПХАНАСЫНДАҒЫ НҰСҚАСЫ)

Мухитдинов Р.С. — 2025-10-01

Мақалада Ғалымжан әл-Барудидің (1857–1921) «Луғат сәләс-Се забон-Уч тил» (Үш тіл) атты оқулығын салғастырмалы тіл білімінің, түркітанудың зерттеу тақырыбы ретінде қарастыру мақсат тұтылған. Зерттеудің басты идеясы – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Түркі әлеміндегі салғастырмалы зерттеулердің жүргізілгендігін дәлелдеу. Бұл оқулықтың практикалық және ғылыми маңыздылығы салғастырмалы тіл білімі, түркітану үшін ғана емес, қазақ тілінің тарихи грамматикасын зерттеуде айқындалады. Алайда бұл тілші, лингвист ғалымдардың назарынан тыс қалған еңбек. Бұл оқулықтың көлемі аз болғанымен, тарихи құндылығы жоғары. Бұл мақалада осы оқулықтың авторы жайлы қысқаша мәлімет беріледі. Мақалада ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған нұсқасындағы басылған мөрлерге де талдау жасалады. Оқулықтың әр тарауына жеке-жеке тоқталып, сол тарауда келген араб, парсы және түркі тілдерінің сөздеріне, грамматикалық ережелеріне талдау жүргізіледі, кітапқа сипаттамалық шолу жасалады. Тіл біліміндегі салғастырмалы зерттеу жүргізуге болатын кітаптың тақырыптары көрсетіледі. Үш тілдің грамматикалық ережелеріне салыстыра, салғастыра зерттеу жасалады. Оқулықта алдымен күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздердің үш тілде аудармалары беріледі. Одан кейін грамматикалық ережелерді үш тілде мысалдар беріп, қысқаша түсіндіреді. Оқулықта қолданылған лингвистикалық терминдер қазақ тілінің тарихи грамматикасын зерттеуде пайдалы болады деген мақсатта олардың қазақ тіліндегі баламалары беріліп отырады. Зерттеуде салғастырмалы, салыстырмалы, диахронды әдістермен қатар сипаттау, шолу жасау, баяндау, аудару әдістері де қолданылады. Осының негізінде бұл еңбектің салғастырмалы тіл білімі үшін, түркітану үшін және қазақ тілінің тарихи грамматикасын зерттеу үшін маңыздылығын ашып көрсетеді. Зерттеу нәтижесінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында біздің аймақтарда тіл білімінде салғастырмалы зерттеулердің болғандығын айта аламыз.

А. А. АХМАТОВАНЫҢ АЛҒАШҚЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ («ТЕҢІЗ ЖАҒАСЫНДА» ПОЭМАСЫНЫҢ МАТЕРИАЛЫНДА)

Шашкина Г.З. — 2025-10-01

Зерттеудің мақсаты А.А. Ахматованың «Теңіз жағасында» атты ерте поэмасын (1915) тақырыбы, сюжеті, құрылысы, идеясы, сондай-ақ хронотопы мен түс символикасы жағынан тұтас деңгейлік талдау болып табылады. Жұмыста жалпы ғылыми (сипаттамалық, герменевтикалық, аналитикалық, синтетикалық) және нақты әдебиеттанушылық зерттеу әдістері (тақырып, сюжет, мотив, композиция, образдар, идеялар деңгейінде қарастыру) қолданылады. Поэманың негізгі тақырыбы – басты кейіпкердің бейнесі арқылы жүзеге асырылған және оның ерекше поэтикалық талапқа ие болуы туралы бейнелейтін сюжетте орын алған таңдаулылық мәселесі. Сымбатты ханзадамен кездесуді күту сюжеттің негізін құрайды, оқиға желісінде композицияның барлық элементтерін: хикаяттың басталуын, дамуын, шарықтау шегін, шешілуін – байқауға болады. Көркемдік кеңістікке Қара теңіз жағасында орналасқан Херсонес топосы кіреді, ал көркемдік уақыт шамамен бір жыл ішінде болған оқиғаларды қамтиды. Поэмада екі егіз қыздың бойында бейнеленген, тегі мифологиялық ойлаудан бастау алатын егіздік мотивін де көруге болады. Ханзада бейнесі желісімен байланысты библиялық интертекстің бәртұтас қабатын да бөліп көрсеткен жөн. Моноцентрлік жүйеге негізделіп құрылған аздаған кейіпкерлердің портреттік сипаттамасы жоқ, бірақ олар көркем детальдар, берілген есімдері, этникалық ерекшеліктері арқылы сипатталады. Ақ пен қара түстер жиі кездесетін шығармадағы түс символикасы поэмадағы өміршең және қасіретті көріністерді айқындай түседі. Шығарманың идеясы – кейіпкердің бейнесінде көрінетін ұста тағдырының трагизмі. Поэмада орын алған басым доминанталар (поэтикалық таңдаулылық, өмірді қайғылы дүниетаным арқылы қабылдау, христиандық құндылықтарға сүйену) А.А. Ахматованың барлық кейінгі шығармашылығына тән деген тұжырым алға тартылады. Зерттеу нәтижелерін ХХ ғасырдағы орыс әдебиеті бойынша практикалық курстарда қолдануға болады.

НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІ АУДАРУ МӘСЕЛЕСІ

Машрапова З.С. — 2025-10-01

Бұл мақалада қазіргі тіл білімінің жаңа әрі өзекті бағыттарының бірі ретінде қалыптасып келе жатқан нейролингвистиканың негізгі терминдерін қазақ тіліне аудару мәселесі қарастырылады. Нейролингвистика – ми мен тіл арасындағы өзара байланысты зерттейтін пәнаралық ғылым саласы. Дегенмен, қазақ тілінде осы бағытқа қатысты ғылыми еңбектер, зерттеулер мен оқулықтар саны шектеулі. Қазақстанда нейролингвистика саласына арналған арнайы терминологиялық сөздіктердің аздығы салдарынан терминдерді жүйелі түрде аудару және бірізді қолдану өзекті мәселе болып отыр.

Осыған байланысты студенттер, зерттеушілер және көпшілік қауым үшін нейролингвистика саласының негізгі терминдері мен ұғымдарын қолжетімді әрі түсінікті түрде ұсыну қажеттілігі туындайды. Мақалада кеңінен қолданылатын негізгі терминдер іріктеліп, олардың қазақ тіліне аудармасы мен ғылыми түсіндірмелері беріледі. Сонымен қатар, терминдер мазмұндық тұрғыдан жіктеліп, аударма әдістері бойынша талданады.

Зерттеуде ғылыми терминологияны дәл әрі ұлттық тілдік жүйеге бейімдей отырып аудару мәселесіне назар аударылады. Автор аударма барысында мәдени ерекшеліктер мен ғылыми мағыналардың сәйкестігін сақтаудың маңызын айқындайды. Аударма процесінде контекстік талдау, жиілік әдісі, баламалы аударма тәсілі, ғылыми терминологиялық сөздіктерді пайдалану және сараптамалық бағалау әдістері қолданылған.

Мақала ғылыми аударма мәселелерімен айналысатын мамандарға, сондай-ақ жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларына арналған әдістемелік көмекші материал ретінде ұсынылады. Зерттеу нәтижелері тіл біліміндегі маңызды теориялық және практикалық мәселелерді шешуге өз үлесін қоса алады.

АТТИЛА ЗАМАНЫНДАҒЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР, АҢЫЗДАР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ

Нургалиева У.Н. — 2025-10-01

Мақалада түркі халқының ата-тегі саналатын ғұн тайпасының ұлы көсемі Аттила өмір сүрген тұста кездескен қазақ дүниетанымына күні бүгінге дейін сақталып келген салт-дәстүрлер, жоралғылар, ойындар, сенім мен ауыз әдебиеті жан-жақты қарастырылады. Сондай-ақ, көне рим әдебиетімен қоса, қазақтың әдеби мұраларын тарихи-генетикалық әдебиеттану ғылымы мен ауыз әдебиеті негізінде байланыстырылады.

Мақаланың мақсаты мен бағыты – қазақ халқының кейбір сөздер, сөз тіркестер мен салт-дәстүрлердің шығу тарихын зерттеу арқылы негізімізді табу, тану. Гендік тұрғыда қанымызға сіңген болмыс пен әдет ғұрыптардың мәні ашылады. Қазақ мәдениеті тек 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін пайда болды деген Кеңестік стереотиптерді жоққа шығарып, құлдық санадан арылып, болашақты қалыптастыру – болашақ ұрпаққа жасалған инвестиция. Себебі өткенді түсінбей, түйін шығармай алға қарай даму болмақ емес. Біздің әдеби мұрамыз жаңа көзқарастағы зерттелуді қажет етеді.

Отаршылдық езгі, автолитарлы саясат қазақ болмысы мен шынайы бейнесінің эволюциясын тежеп, рухани дағдарысқа алып келді. Осының салдарынан, бағзы заманнан келе жатқан этногенетикалық тектілігінен, мәдениетінен айырылып қала жаздады. Сондықтан бұл зерттеудің басты идеясы - ұлы дала өркениеті мен әдебиетінің бастау көзі ежелгі сақ, ғұн кезеңінен пайда болып, қазіргі заманға дейін салтымызға айналып кеткен құндылықтарды фольклор мен археологиялық ескерткіштерге, жыр-аңыздарға, сөз тіркестерін талдау арқылы кейінгі ұрпаққа жеткізе білу. Әдебиет – халықтың болмысын сақтап тұрушы негізгі компоненттердің бірі. Басты назар Ғұн мен қазақтың әдеби дәстүрлерінің тоғысуына, сондай-ақ Аттиланың Қазақ ұлттық санасында түркі халқының атасы ретіндегі рөліне аударылады. Зерттеудің нәтижесі С.Өтениязовтың «Аттила және оның әлем әдебиетіндегі орны» монографиясы, Ө.Қалбайұлының «Алаңқай батыр» поэмасы, Ә. Марғұлан зерттеген әдеби мұралар мен экспедициядан табылған дүниелер арқылы тұжырымдама жасалынады. Сондай-ақ, қазақ даласында тараған Аттила туралы деректер мен жыраулар айтып кеткен ой-толғаулардың мағынасы айқындалады. Зерттеу салыстырмалы, мәдени-тарихи, жинақтау, қазақ әдебиетіндегі ежелгі жыр-аңыздарға шолу арқылы жүргізілді.

Зерттеудің жұмысында жүргізілген практикалық талдау – қазақ және түркі елдері әдебиеті мен мәдениеті, фольклорына, тарихына қатысты ғылым салаларына керекті дереккөз болып табылады.

Зерттеу жұмысының қорытындысы, яғни қазақ халқының әдебиеті мен тарихына терең бойлау, бір ғасырға жуық жаншылып, жұтылып келген мәдениетіміз бен салт-дәстүріміздің шығу тегін ақтару, оны қазіргі қазақ дүниетанымымен байланыстыру, ғұн дәуірінен келе жатқан сөздер мен сөз тіркестерді, ғұрыптарды іріктеп алу, талдау, мазмұндық ерекшеліктерін ашу – оның ғылыми және практикалық маңызын нақтылады.

"VISIT ALMATY" САЙТЫНЫҢ МЫСАЛЫНДАҒЫ ТУРИСТІК ДИСКУРСТЫҢ СЕНДІРГІШ ФУНКЦИЯСЫ

Тухтабаева А.С. — 2025-10-01

Туризмге қатысты веб-сайттардың көбеюі лингвистердің де, коммуникация мамандарының да қызығушылығын тудырады, оларды жаһандық аудиторияны тартуға арналған цифрлық мазмұнға негізделген сендіру функцияларын зерттеуге шақырады. Корпоративтік құрылымда жұмыс істейтін бұл веб-сайттар әлеуетті туристерге әсер ету үшін стратегиялық, сенімді байланысқа көбірек сүйене отырып, жарнамалық материалдарды ұсыну тәсілінде айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Бұл тұрғыда ресми туристік сайт тек ақпараттық платформа ғана емес, сонымен қатар цифрлық сендіру құралы ретінде де қызмет етеді. Мақалада "Visit Almaty"веб-сайтын пайдалана отырып, онлайн-туристік дискурста қолданылатын сендіру тәсілдері, стратегиялары мен риторикалық тактикалары қарастырылады. Осы талдау арқылы зерттеу қолтаңба стиліне де, жергілікті мәдени құндылықтарға да сәйкес келетін тартымды баяндау жасау үшін тіл мен дизайнды пайдалана отырып, туризмді ілгерілетудің қалай дамығанын анықтауға бағытталған. Сонымен қатар, зерттеу веб-сайттың құрылымы мен орналасуын қарастырады, дизайн элементтері мен мазмұнды ұйымдастыру ақпаратты тиімді таратуға және брендті ұсынуға қалай ықпал ететінін талдайды. Онда сөздерді, суреттерді және мультимедиялық элементтерді таңдау тек туристік бағытты ілгерілетуге ықпал етпейтіні атап көрсетілген — олар қаланың ерекше әлеуметтік, тарихи және мәдени сипатын көрсететін мәдени рәміздер ретінде қызмет етеді. Осылайша, бұл компоненттер лингвистикалық және коммуникативті талдауға бай негіз береді. Соңында, мақалада веб-сайттың коммуникативті ерекшеліктерін талдауға арналған әдіснамалық тәсілдер мен теориялық негіздер жиынтығы бар. Осылайша, ол цифрлық ортадағы туристік дискурстағы мәдениет пен коммуникация арасындағы байланысты ғылыми зерттеуге бағытталған. Зерттеу нәтижелері оқырмандар мен келушілерді қызықтыру үшін туристік Интернет-дискурста сендіру функциясын қолданудың маңыздылығын көрсетеді. Мақаланың теориялық маңыздылығы оның Цифрлық коммуникацияны зерттеуге қосқан үлесінде, әсіресе туристік дискурста, өйткені ол тіл мен дизайнның тартымды әңгімелерді қалай қалыптастыратынын ашады. Оның практикалық құндылығы - бұл туристік маркетинг пен веб-дизайнға аудиторияны тартудың тиімді стратегияларын қолдануға көмектеседі.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ТІЛДІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ ҮШІН ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ҮРДІСІНЕ «СКАФФОЛДИНГ» ӘДІСТЕРІН ИНТЕГРАЦИЯЛАУ

Новожилова M.В. — 2025-10-01

Ғылыми мақалада студенттердің лингвистикалық құзыреттілігін дамыту үшін шет тілін оқыту үдерісіне скаффолдинг әдістерін енгізу мәселесі қарастырылады. «Scaffolding» – студенттерге күрделі тілдік дағдылар мен түсініктерді меңгеруде жүйелі қолдау көрсететін білім беру тәсілі. Сонымен қатар скаффолдинг технологиясы сөйлеу, тыңдау, жазу және оқу дағдыларын дамытуға көмектеседі. Мақалада оқу процесінде скаффолдинг технологиясын қолданудың әртүрлі әдістері мен артықшылықтары және оның студенттердің шет тілін меңгеру деңгейін арттыруға әсері қарастырылған. Оқу үдерісін оңтайландыру және студенттердің үлгерімін арттыру мәселелері де кеңінен зерттеледі.

Зерттеу алдыңғы жүргізілген талдауларға, эксперименттік деректерге және оқыту тәжірибесіне негізделген. Зерттеу әдістемесі студенттер тобын бақылау, сұхбат және тілді меңгеру деңгейін бағалауды қамтитын сапалық және сандық әдіс-тәсілдерден тұрады. Зерттеу нәтижелері бойынша скаффолдинг технологиясының студенттердің тілдік дағдыларын дамытуға оң әсер ететіндігі анықталды. Бақылау тобымен салыстырғанда скаффолдинг технологиясы арқылы қолдау көрсетілген эксперименталды топ айтарлықтай жақсы көрсеткіш көрсетті. Сауалнамалардың нәтижесінде, студенттердің көпшілігі оқу, жазу, сөйлеу, тыңдау және өзіне деген сенімділіктің жақсарғанын алға тарта отырып, шет тілдерін үйренудің оң құралы ретінде скаффолдинг технологиясын жоғары бағалайды. Осы нәтижелерге сүйене отырып, скаффолдинг әдістерінің құрылымдық қолдауды қамтамасыз етіп, тілдік құзыреттілігін арттырып және білім алушылардың өз бетінше жұмыс жасауы мен сыни тұрғыдан ойлауын дамытатындықтан, шет тілін оқытуға енгізу ұсынылады.

Атап айтқанда, зерттеулер Scaffolding технологиясының тіл меңгерудегі рөлі туралы эмпирикалық дәлелдер бере отырып зерттеудің теориялық негіздерін кеңейтеді. Нәтижелер оқытудағы тиімді әдістерді дамыту, тілдік құзыреттіліктерді арттыру, оқу процесін оңтайландыру және жақсы нәтижелерге жету мақсатында шет тілдерін оқытумен айналысатын оқытушылар мен мамандар үшін пайдалы болуы мүмкін.

ТЕХНИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЫҚ ҚОРЛАР МЕН ӘДІСТЕРДІ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Питиримова Т.В. — 2025-10-01

Бұл зерттеуде техникалық салада жұмыс істейтін қазіргі лексикографиялық ресурстарға терең салыстырмалы талдау жасалып, мамандандырылған лексиканың әлемдік кәсіби коммуникация процестеріне интеграциялануын қамтамасыз ететін терминологиялық мәліметтер қорын құрудың, басқарудың және оңтайландырудың дәстүрлі және автоматтандырылған әдістері арасындағы өзара байланысты анықтауға баса назар аударылады. IATE, Termium Plus және Sketch Engine сияқты құралдардың функционалдық әлеуетін олардың пәнаралық контексте қолдану призмасы және техникалық терминологияның динамикалық өзгеретін талаптарына бейімделу дәрежесі арқылы сыни бағалауға ерекше назар аударылады.

Мақсаты терминологиялық өңдеудің қолданыстағы тәсілдерінің әдістемелік артықшылықтары мен шектеулерін анықтау және оларды өңдеудің тиімділігі мен дәлдігін теңестіретін технологиялық шешімдерге синергетикалық интеграциялау қажеттілігін негіздеу. Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы терминографиялық процестерді жақсарту және құралдарды цифрлық дәуірдегі техникалық коммуникацияның дамып келе жатқан стандарттарына бейімдеудің әдістемелік негіздерін әзірлеуде жатыр.

Зерттеудің әдіснамалық негізі қарастырылатын ресурстардың функционалдық сипаттамаларын жүйелік талдауға, терминологиялық өңдеудің қолмен және автоматтандырылған әдістерінің тиімділігін көп критериалды салыстыруға, сондай-ақ мамандандырылған лексиканы өңдеудің гибридті модельдері шеңберінде оларды біріктіріп қолдану бойынша кешенді ұсыныстарды қалыптастыруға негізделген. Зерттеу әдістемесі сонымен қатар 10 миллион таңбалауыштан тұратын мамандандырылған корпустың корпустық талдауын, терминология және техникалық аударма мамандарымен құрылымдық сұхбаттарға негізделген сараптамалық бағалауды және энергетика секторы контекстінде жүргізілген кейстерді қамтиды. Мұның бәрі нәтижелердің сенімділігін, өкілдігін және практикалық маңыздылығын қамтамасыз етеді. Алынған нәтижелер ақпаратты өңдеу жылдамдығы мен көлемі бойынша автоматтандырылған технологиялардың елеулі артықшылықтарына қарамастан, терминологиялық бірліктерді, әсіресе жоғары мамандандырылған кәсіптік салаларда контекстік шартты мағыналық түсіндірудің күрделілігіне байланысты оларды пайдалану міндетті сарапшылық араласуды қажет ететінін көрсетеді.

Жүргізілген зерттеулердің ғылыми маңыздылығы техникалық саладағы лексикографиялық қызметтің теориялық негіздерін кеңейтумен қатар, терминологиялық негіздерді стандарттау процестеріне соңғы технологиялық шешімдерді енгізудің қолданбалы тетіктерін әзірлеуде, бұл өз кезегінде кәсіби лексиканы өңдеудің интеллектуалды жүйелерін қалыптастыру үшін алғышарттарды жасауда.

ИНОФОНДАРҒА АРНАЛҒАН ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СӨЗДІК: ЭТНОМӘДЕНИ БІРЛІКТЕРДІҢ БЕРІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Солтанбекова А. — 2025-10-01

Тіл лексикалық бірліктердің (сөздердің) грамматикалық формулалар (грамматтикалық тұлғалар) арқылы бірігуі нәтижесінде тілді қолданушының ойы мен діттемін жеткізіп коммуникацияның негізгі құралына айналады. Тілдегі сөздердің мағыналары түсіндірме сөздік, синонимдер сөздігі, фразеологизмдер сөздігі секілді лексикографиялық еңбектерде, ал грамматикасы грамматикалық сөздікте, академиялық грамматика секілді көлемді еңбектерде және жеке ғалымдардың зерттеулерінде толық көрініс табады. Алайда тіл үйренушілер ұлттық тілде жарық көрген мұндай еңбектерді тіл үйрену құралы ретінде үнемі пайдалана алмайды. Мақалада инофондарға арналған лексика-грамматикалық сөздіктегі этномәдени бірліктерді топ-топқа бөліп берілу ерекшеліктері сөз болады. Тек сөздер тізімі ғана жасалмайды, ұлттық кодты анықтайтын анықтамасы қоса беріледі және ағылшынша аудармасы жазылады. Келешекте жарық көретін лексика-грамматикалық сөздік ағылшын тілін білетін ересек инофондарға, оның ішінде Оксфорд университетінің магистранттар мен докторанттарына арналған бірден бір қажетті құрал болмақ. Бұл мақалада инофондарға арналған туыстық атаулардың лексика-грамматикалық сөздікте берілу ерекшеліктері жан-жақты қарастырылады. Туыстық атаулар – белгілі бір этностың дүниетанымы мен мәдени құндылықтарын бейнелейтін маңызды тілдік бірліктер. Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі күрделі иерархиялық құрылымға ие болып, жас ерекшелігіне, туыстық дәрежесіне және жынысына байланысты бөлінеді. Бұл ерекшеліктер инофондар үшін қазақ тілін меңгеруде қосымша қиындықтар туғызуы мүмкін. Зерттеуде туыстық атаулардың семантикалық өрісі, қолданылу аясы және мәдениетаралық коммуникациядағы рөлі талданады, туыстық атауларды түсіндірудің тиімді тәсілдері қарастырылады. Атап айтқанда, дефиницияларды құрастыру, баламалар ұсыну, иллюстративті материалдар беру және түсінікті грамматикалық сипаттама жасау мәселелері талданады.

МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Сембаева А.Г. — 2025-10-01

Дәстүрлі лингвистикада тіл түрлі деңгейлерден тұратын таңбалар жүйесі ретінде қарастырылады. Тіл білімінің морфология морфема және олардың түрлерін, жасалу жолдарын, грамматикалық мағынасын зерттейді. Фонемалардың мағынаға ие дербес тілдік бірліктерге бірігуі морфемаларды түзеді, ал сөз түрлендіру морфология саласында қарастырылады. Алайда мида тілдің ішкі ұйымдасуының өзі тілді тиімді қарым-қатынас құралы ретінде зерттеу жеткіліксіз екенін көрсетеді. Соңғы жылдарда ғалымдар жүргізген жасырын праймерге қатысты зерттеу (мінез-құлық және нейробейнелеу) деректері мидағы сөздерді визуалды тану жүйесі кез келген сөзді негізге және оны құрайтын морфемаларға автоматты түрде бөлшектейтінін анықтады. Алайда морфологияның басқа оқу, сөйлеу үдерістері мен тілдік қабаттарға тәуелділігі және олармен байланыстылығы (мысалы, емле және семантика), сондай-ақ оның негізінде жатқан нейрондық механизмдер әлі де толық зерттелген жоқ. Зерттеудің өзектілігі морфология сынды тілдегі сөздердің ішкі құрылымын мидың құрылымы мен қызметімен байланыстыра отырып, нейролингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігімен байланысты. Жұмыстың жаңалығы – мидағы морфологиялық құбылыстардың қалыптасуы мен тілдік бірлікке айналу процесінің психолингвистикалық, нейролингвистикалық ерекшеліктерін айқындауға арналған. Mақаланың мақсаты морфологиялық құрылымдардың мида түзілу үдерісін, мида жүзеге асатын мыңдаған тілдік комбинациялардың нейрологиялық ерекшеліктерін зерттеп-зерделеуге бағытталған. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы морфологиялық бірліктердің нейролингвистикалық ерекшеліктерін, тілдің функционалдық икемділігі және оның ақпаратты қабылдаушы, өңдеуші және тасымалдаушы қызметтерін зерттеу тілді игерту, тілдік ақауларды түзету барысында теориялық та, практикалық та сұранысқа ие екендігінен көрінеді. Зерттеу барысында сипаттау, салыстыру, ассоциативтік әдіс, модельдеу әдістері қолданылды, алынған қорытындылар мен тұжырымдар шетелдік ғалымдар жүргізген магниттік-энцефалографиялық тәжірибе әдістері арқылы дәйектелді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы – зерттеу тұжырымдары мен қорытындыларын нейролингвистика, психолингвистика және тіл теориясы салалары бойынша дәрістер оқуда, магистранттар мен докторанттарға теориялық материал ретінде қолдануға болатындығында.

ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ МЕН ҚЫРҒЫЗ ЕСІМДЕРІНДЕГІ ӨЗАРА ҰҚСАСТЫҚТАР

Курбанов А.Г. — 2025-10-01

Бұл мақалада түркі халықтары мен қырғыз есімдеріндегі өзара ұқсастықтар қарастырылады. Түркі халықтарының антропонимиялық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасып, этномәдени ерекшеліктерді, тарихи оқиғаларды және дүниетанымды бейнелеп келеді. Қырғыз есімдері де осы жүйенің бір бөлігі ретінде ортақ түркілік ерекшеліктерді сақтай отырып, өзіндік ұлттық сипатын да көрсетеді.

Зерттеуде түркі халықтарына ортақ есімдердің шығу тегі, мағыналық құрылымы және олардың қолданылу ерекшеліктері талданады. Сонымен қатар, қырғыз есімдерінің тарихи және мәдени факторларға байланысты қалай өзгергені зерделенеді. Мақалада түркі халықтарындағы антропонимдердің діни, мифологиялық, тарихи, табиғи-географиялық факторлармен байланысы көрсетіледі.

Зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи әдіс пен этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды. Нәтижесінде түркі халықтары мен қырғыз есімдерінің арасындағы лексикалық және құрылымдық ұқсастықтар анықталып, олардың этномәдени мазмұны сипатталды. Бұл жұмыс түркітану, ономастика және этнолингвистика салаларындағы зерттеулерге үлес қосады.

ТІЛ МАМАНДАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ИНТЕЛЛЕКТІСІН ДАМЫТУ (ҚАЗАҚ ТІЛІ ШЕТ ТІЛІ РЕТІНДЕ)

Сейсенбаева Д.Т. — 2025-10-01

Кіріспе. Мақалада жаһандану және полимәдени білім беру кеңістігі жағдайында қазақ тілін шетелдік ретінде оқытатын оқытушылардың эмоциялық интеллектісін (ЭИ) қалыптастыру мәселесі қарастырылады. Мұғалімнің көптілді аудиториямен жұмыс істеуде мәдениетаралық коммуникацияның делдалы ретіндегі рөліне ерекше назар аударылған.

Зерттеудің мақсаты, негізгі бағыттары мен идеялары. Зерттеудің мақсаты – мұғалімдердің кәсіби қызметіндегі эмоциялық интеллектінің маңыздылығын анықтау және оны қалыптастырудың ұйымдастырушылық моделін ұсыну. Негізгі назар ЭИ компоненттерінің (эмпатия, өзін-өзі реттеу, қатынастарды басқару) қазақ тілін шетелдік ретінде оқыту тиімділігіне және білім алушылардың бейімделуіне әсерін зерттеуге бағытталған.

Зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы. Жұмыс мәдениетаралық контексте жұмыс істейтін педагогтарды эмоциялық тұрғыдан даярлау қажеттілігін өзектендіреді. Ғылыми маңыздылығы – полилингвалды өзара әрекеттестік жағдайында ЭИ-дің оқыту тиімділігінің факторы ретінде теориялық негізделуінде. Практикалық маңыздылығы – ұсынылған модельді мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесінде қолдану мүмкіндігінде.

Зерттеу әдістемесі. Әдістеме сапалық және сандық тәсілдерді қамтиды: EQ-i сауалнамасы арқылы ЭИ деңгейін диагностикалау, когнитивті-мінез-құлық тәсіл элементтері бар тренинг өткізу және нәтижелердің динамикасын статистикалық өңдеу әдістері арқылы талдау. Зерттеуге 30 мұғалім және 215 студент қатысты.

Негізгі нәтижелер мен талдау, зерттеу қорытындылары. Алынған деректер оқытушының жоғары ЭИ деңгейі студенттердің оқу мотивациясы мен үлгеріміне оң әсер ететінін растады. Эксперимент эмоциялық құзыреттілігі жоғары мұғалімнің білім беру ортасын жақсартуға, студенттердің алаңдаушылық деңгейін төмендетуге және өзара әрекет сапасын арттыруға ықпал ететінін көрсетті.

Зерттеудің құндылығы (білім саласына қосқан үлесі). Зерттеу қолданбалы педагогика, тілдік дидактика және білім беру психологиясы салаларына үлес қосады, көптілді оқытудағы эмоциялық ықпал ету механизмдерін түсінуді кеңейтеді. Ұсынылған модель педагогикалық кадрларды даярлау жүйесін кешенді түрде жаңғыртуға негіз бола алады.

Жұмыстың практикалық маңызы. Нәтижелер көптілді мектептер мен жоғары оқу орындары үшін мұғалімдердің біліктілігін арттыру бағдарламаларына енгізілуі мүмкін. Жұмыс қазақ тілінің полимәдени ортадағы орнын нығайтуға және Қазақстан Республикасының білім беру саясатының стратегиялық бағыттарына сәйкес келеді.

АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ ОТБАСЫЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРГЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЗЕРТТЕУ

Дуйсенова К.Б. — 2025-10-01

Бұл зерттеу ағылшын және қазақ мақал-мәтелдеріндегі отбасылық дәстүрлерді лингвомәдени талдау тұрғысынан қарастырып, мәдени тілдік бірліктер арқылы қоғамдағы отбасы өміріне қатысты негізгі құндылықтардың, дәстүрлі нормалардың және наным-сенімдердің қалай ашылатынын зерттейді. Зерттеудің мақсаты – мақал-мәтелдерге салыстырмалы талдау жасау арқылы қазақ және ағылшын мәдениетіндегі отбасылық дәстүрлердің лингвомәдени ерекшеліктерін анықтау. Отбасылық рөлдер, қарым-қатынастар мен жауапкершілікке байланысты мақал-мәтелдерді талдау арқылы зерттеуде құрмет, адалдық және отбасылық қарым-қатынастың маңыздылығы сияқты ортақ тақырыптармен қатар тарихи, әлеуметтік және діни әсерлер арқылы қалыптасқан әртүрлі мәдени көзқарастар анықталады.

Анықталған нәтижелер зерттеудің қазақ-ағылшын мақал-мәтелдеріндегі ‘отбасы’ макроконцепциясына бағыттала отырып олардың лингвомәдени перспективаларына баса назар аударады. Зерттеу мақал-мәтелдердегі отбасылық құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа сақталып, жеткізілуіндегі мәдени белгілердің қызметін атап көрсетеді.

‘Отбасы’ ұғымына қатысты екі тілдегі айырмашылықтар анықталды. Зерттеу жұмысын жүргізуде лингвомәдени талдау әдістері, мақал-мәтелдерді салыстыру және семантикалық талдау әдістері қолданылды. Салыстырмалы талдаудың нәтижелері ағылшын және қазақ қоғамдарындағы отбасылық өмірдің когнитивтік және мәдени ерекшеліктерін түсінуге және ондағы тілдің мәдени бірегейлік пен дәстүрлердің қамтылуы мен ұзақ уақыт сақталу себептерін анықтауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің практикалық құндылығы ретінде зерттеу нәтижелерін этнолингвистика, лингвомәдениеттану және мәдениетаралық семантика салаларындағы зерттеулерге пайдалануға болады. Зерттеу ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі ‘отбасы’ ұғымын қабылдаудағы айырмашылықтарды анықтады. Ағылшын мақал-мәтелдері отбасылық қарым-қатынаста ұтымдылық пен сентименталдылық арасындағы тепе-теңдікті көрсетсе, қазақ мақал-мәтелдері ұжымдық құндылықтарға ерекше мән береді. Зерттеу нәтижелері халықтардың рухани мәдениеті мен этникалық ерекшеліктерін түсінуге маңызды үлес қоса алады. Зерттеу барысында лингвомәдени талдау негізінде мақал-мәтелдердің классификациясының жасалуы осы халықтарды біріктіретін ортақ рухани және мәдени құндылықтарды анықтауға мүмкіндік берді.

ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ БРИТИЗМ

Кәрібекова А. — 2025-10-01

Бұл зерттеудің негізгі мақсаты қазіргі кездегі қазақ тіліне ағылшын тілінен енген лексикалық бірліктерді, сондай-ақ олардың таралу әдістері мен тілде қолданылатын контексттерді зерттеу болып табылады. Зерттеудің міндеттері болып қазақ тіліндегі бритизм қолданыс аясын айқындау, олардың семантикалық және құрылымдық ерекшеліктерін талдау, сондай-ақ қазақ тілінің лексикалық жүйесіне бейімделу деңгейін бағалау болып саналады. Зерттеудің маңыздылығы ағылшын тілінен енген сөздер жайлы зерттеулердің дамуына, әсіресе олардың мазмұнына, ауқымына және олардың қазақ тіліне бейімделуінің немесе ассимиляциясының ерекшеліктеріне байланысты талдаулардың жолға қойылуына ықпал етеді. Бұл құбылыстар американдық және британдық мәдениеттердің әсерінен көптеген тілдерде лексикалық деңгейде байқалатын жаһандану процестерімен, яғни ағылшын сөздерінің қазақ тілінің лексикалық базасына енуінің артуымен тығыз байланысты. Бұл бағыттағы қазақ тіліндегі социолингвистикалық факторлар мұқият зерттелмегені байқалады. Демек, бритизмдерді жүйелеу, біріздендіру және стандарттау қазақ тілінің әдеби нормаларының қалыптасуы бағытында зерттеу жасаудың маңыздылығы жоғары. Бұл зерттеудің теориялық құндылығын, оның нәтижелерін қазақ тілі корпусына басқа тілдерден (ағылшын) алынған сөздерді алдағы уақытта зерттеу үшін негіз ретінде алуға болады. Сонымен қатар зерттеудің практикалық маңыздылығы гуманитарлық бағытта білім беретін университеттердің оқытушылары мен студенттері лингвистикалық пәндерді оқыту барысында, әсіресе лексикология немесе терминологияны оқытуда қолдана алады. Бұл мақала сандық және сапалық талдаудан тұрады. Зерттеуде Абай атындағы Қазақстан ұлттық педагогикалық университетінің (ҚазҰПУ) студенттері арасында (1-4 курс, жалпы саны 215 адамнан тұратын) онлайн-платформада сауалнама алынып, талдау жасалынды. Талдау көрсеткендей, бүгінгі таңда бритизм қазақ тілінде соңғы жиырма жыл ішінде кеңінен тарай бастағаны анықталды.

ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТТЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ (EMI) ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАЙЫНДЫҒЫ

Нугманова В.С. — 2025-10-01

Қазіргі таңдағы білім беру процесін интернационалдандырудың және жаһанданудың контекстінде ағылшын тілі оқыту құралы (EMI) ретінде бүкіл әлемде ғана емес, Қазақстан Республикасында да білім берудің барлық деңгейлерінде қолданыла бастады. Біздің зерттеуіміздің мақсаты EMI контекстінде оқытушылар мен студенттердің алдында тұрған қиындықтарды анықтау және өңірлік университеттердің осы тәсілді енгізуге және оған көшуге дайындығын анықтау болып табылады. Жұмысымызда зерттеудің сипаттамалық дизайны пайдаланылып, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің бакалавриат және магистратура студенттері мен профессор-оқытушылар құрамы арасында сандық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін сауалнама жүргізілді. Зерттеуге педагогика, филология, жаратылыстану және нақты ғылымдар салаларынан 51 студент пен 15 оқытушы қатысты. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, EMI жағдайында өңірлік университет студенттері негізінен оқуға деген ынтаның жоқтығынан, ағылшын тіліндегі мамандандырылған терминологияның көптігінен және ағылшын тілін жетік білмегендіктен қиындықтарға тап болады. EMI контекстіндегі профессорлық-оқытушылық құрамның негізгі қиындықтары қатарында студенттердің ағылшын тілін меңгеруінің төмен деңгейі және оқу материалдарын білім алушылардың тіл деңгейіне сәйкес түзету қажеттілігі, оқытушылардың ағылшын тілін меңгеру деңгейінің жеткіліксіздігі, студенттердің тілдік дағдыларын меңгеру қабілетін шектейтін ағылшын тілін үйренуге университетте бөлінген сағаттардың аздығы, оқытушылардың оқу процессін ұйымдастыруға қызығушылығының төмендігі және оның салдарынан EMI жағдайында әр түрлі үлестірмелі материалдарды және сабақтар кезінде аудио материалдар мен бейнелерді аз пайдалануы айқындалды. Өңірлік университеттің EMI контекстіне дайындығы туралы университет оқытушылары мен студенттерінің пікірлері екіге бөлінді. Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңыздылығы EMI-ді аймақтық контексте қолдану туралы терең білім берумен және тақырып бойынша теориялық негізді нығайтудың жаңа перспективасымен байланысты. Алынған нәтижелердің тәжірибелік маңыздылығы өңірлік жоғары оқу орындарында EMI ілгерілету үшін оңтайлы білім беру саясатын әзірлеу кезінде пайдалануда көрінеді.

АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДІ МЕДИАТЕКСТЕРДЕГІ ГЕНДЕРЛІК САНАНЫҢ ТІЛДІК КӨРІНІСІ

Бейсембаева А.У. — 2025-10-01

Бұл мақалада гендерлік сана ұғымы, оның генезисі мен түсіндірмесі қарастырылады. Жеке тұлғаның, оның санасының қалыптасуының генезисі өзінің дамуын алғашқы қауымдық жүйеден бастап ұзақ жолдан өтті. Билік үшін, қоғамдағы үстемдік үшін күрес, тарихи оқиғалар, сондай-ақ көптеген басқа факторлар қазіргі заманғы гендерлік сананың қалыптасуына жағдай жасады, онда ер адам басым рөл атқарады. Ерлер мен әйелдер туралы дәстүрлі түсініктерге қарамастан, біз әйелдердің өзін-өзі тануының, қалыптасуы мен прогрессиясының өркендеуіне куә болып отырмыз. Антропоцентрлік парадигма адамға, ойлауға және сөйлеуге қатысты негізгі ұғымдарды зерттейді. Осы парадигма аясында гендердің ғылымның, тілдің, жалпы адамның басқа аспектілерімен өзара әрекеттесуін зерттейтін көптеген жаңа бағыттар пайда болады: гендерлік лингвистика, феминистік сын, гендерлік саясат, әлеуметтік лингвистика және басқалар. Ғалымдар қарастыратын маңызды мәселелердің бірі-гендерлік сәйкестілік ұғымы. Жаңа ұрпақтың гендерлік сәйкестігі адамның жынысына аз тәуелді дамыған, мәдени, әлеуметтік тұлғаны білдіреді. Бұл сәйкестік адамның жынысына қарамастан оның мүмкіндіктерін кеңейтетін гендерлік санаға ие. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы БАҚ - тағы гендерлік қатынастардың тілдік көрінісін зерттеу болып табылады. Жұмыстың практикалық маңыздылығы медиатекстердің тілдік ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Мақалада американдық және ресейлік БАҚ-тың медиа мәтіндеріндегі гендерлік сананы зерттеу нәтижелері келтірілген. Авторлар ерлер мен әйелдердің публицистикалық сөйлеуінің стилистикалық, лексикалық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар ерлер мен әйелдер авторларының ақпарат беруінің айрықша белгілерін де атап өтті.

ОНОМАТОПЕЯЛЫҚ СӨЗДЕРДІҢ ТІЛАРАЛЫҚ БЕРІЛУДЕГІ ПРАГМАТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ

Бейбитова А.С. — 2025-10-01

Мақалада «Ж. Роулиңнің «Хәрри Поттер мен пәлсапа тас» көркем аудармасының прагмалингвистикалық аспектісі» докторлық диссертация шеңберінде ономатопеялық сөздердің тіларалық берілудегі прагматикалық аспектісі ұсынылады. Зерттеу жұмысында қазақ және ағылшын халқының тілі мен мәдениетінде маңызды орын алатын ономатопеялық (еліктеу) сөздердің аудармасы мәселесі зерттеледі. Ономатопеялық сөздер құбылыстардың дыбыстық және көбінесе эмоционалды жақтарын жеткізе отырып, тілде маңызды рөл атқарады.

Жұмыстың мақсаты – ономатопеялық тіркестердің мәтіндегі прагматикалық қызметін ескере отырып, аударма ерекшеліктерін зерттеу. Зерттеудің негізгі бағыттарына ономатопеяның аудармасына мәдени және тілдік ерекшеліктердің әсерін талдау, сондай-ақ осы тіркестердің прагматикалық мағынасын барабар жеткізудің стратегияларын әзірлеу кіреді.

Зерттеу әдістемесі әртүрлі тілдердегі параллель мәтіндердегі ономатопеялық тіркестерді салыстырмалы талдауға негізделген. Ономатопеялық бірліктердің бір тілден екінші тілге аударылу ерекшеліктеріне, сөзбе-сөз аударма, эквивалентті аударма сияқты әртүрлі аударма тәсілдеріне де мән беріледі. Негізгі назар аударылатын мәселе – прагматикалық сипат. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі ономатопеялық сөздер жасалатын дыбыстар мен мағыналардың сәйкес келмеуі, сондай-ақ мәдени және әлеуметтік айырмашылықтар келтіріледі. Ономатопеялық сөздер арқылы екі тіл мен мәдениеттегі мәтінді қабылдауға және ой-санаға қалай әсер ететіні талданады. Аудармашылардың ономатопеялық бірліктерді беру кезінде мәдени реңк пен мәнмәтін сияқты прагматикалық факторларды ескеру мәселесі зерттеледі.

Зерттеу нәтижелері ономатопеялық сөздердің прагматикалық аспектісі туралы түсінікті кеңейтуге көмектеседі және тіларалық коммуникацияда жұмыс істейтін аудармашылар мен лингвистер үшін пайдалы ұсынымдар береді. Сондай-ақ ономатопеялық бірліктерді аударудағы прагматиканың маңыздылығын және түпнұсқадағы эмоционалды дыбысты сақтауға ұмтылатын аудармашыларға жаңа мүмкіндік береді.

МІНЕЗ ТИПТЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

Халым Б. — 2025-10-01

Мінез – белгілі бір өмірлік жағдаяттарда орын алған субъектіге тән мінез-құлық белгілерінің көрінісі мен тұлғаның тұрақты психикалық қасиеттерінің жиынтығы. Сондықтан адам мінезін зерттеу арқылы белгілі бір халықтың ұлттық мінезі мен психологиясын, құндылықтары мен ұстанымдарын анықтап, салыстыра, салғастыра зерттеуге мүмкіндік аламыз. Мінездің қалыптасуына жеке тұлғаның немесе ұлттың өмір сүру қағидаттары, әлеуметтік ортасы, дәстүрі мен мәдениетінің ықпалы мол. Зерттеу жұмысында адамның тұлғалық қалыптасу үдерісінде пайда болатын мінез акцентуациясының типтері анықталды. Мінез психикалық қасиеттер жиындығы болғанымен, оның тілдегі сипатының түрлі тілдік бірліктер негізінде көрініс табатынын ескере отырып, мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегі мінезді сипаттайтын фразеологиялық бірліктер назарға алынды.

Зерттеудің мақсаты – ағылшын және қазақ тілдеріндегі мінез түрлерін сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын семантикалық талдау негізінде анықтау. Мақаланың ғылыми маңыздылығы – қазақ және ағылшын тілдеріндегі мінез түрлерін сипаттайтын фразеологиядық бірліктерді анықтау барысында екі ұлтқа тән ұлттық-мәдени стереотиптердің анықталуымен айқындалады. Жұмыстың практикалық мәні –

зерттеу нәтижерін, талдау үлгілерін тіл білімінің когнитивтік лингвистика секілді арнайы салаларындағы зерттеу жұмыстарында, қазақ және ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді салғастырмалы зерттеу еңбектерінде, сонымен қатар психология мен педагогика, мәдениеттану салаларындағы пәнаралық зерттеулерде теориялық және тәжірибелік материал ретінде қолдану мүмкіндігімен құнды.

Зерттеу әдістемесі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мінез түрлерін сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді бақылау, жинақтау, семантикалық, лексикалық талдау әдістеріне, сондай-ақ психологиялық, педагогикалық және мәдениетаралық зерттеулер аясындағы байланысын салғастырмалы интерпретациялау әдістеріне негізделген.

Зерттеу жұмысының өзектілігі – қазақ және ағылшын тілдеріндегі мінез түрлерін сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді семантикалық талдау негізінде туыс емес екі ұлтқа тән ұқсастықтар мен айырашылықтарды салғастырмалы зерттеу, екі ұлтқа тән ұлттық-мәдени ерекшеліктерді саралау.

КОГНИТИВТІ-ПРАГМАТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІ ТАЛДАУ: ЖЕКЕ ЖАҒДАЙДЫ ЗЕРТТЕУ

Искакбаева А.А. — 2025-10-01

Мамандандырылған терминдерді аудару мақсатты аудиторияның сөйлеу ережелеріне дәл сәйкестік пен лайықты эквиваленттерді таңдауды талап етеді. Сөздіктерде аудармада қиындықтар туғызатын бірнеше эквиваленттер ұсынылады.

Бұл зерттеуде Т.Н.Жұмағалиев пен Б.М.Қуандықовтың редакциясымен шыққан «Мұнай және газ геологиясы терминдерінің түсіндірме сөздігі» атты үш тілді түсіндірме сөздігінен алынған жалпы терминдерге когнитивтік-прагматикалық талдаудың қолданылуы зерттеледі. Мақалада әртүрлі дискурстарда жиі қолданылатын «берег» (жағалау) және «болото» (батпақ) терминдеріне бағытталған. Зерттеу олардың ағылшын тіліндегі баламасы арасындағы семантикалық айырмашылықтарды анықтауға және олардың реципиентке прагматикалық әсерін талдауға бағытталған. Зерттеуде жасанды интеллект арқылы жасалған сөйлемдерді талдау үшін когнитивті-прагматикалық тәсіл қолданылады, бұл семантикалық нюанстар мен прагматикалық импликацияларды анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл мақалада ағылшын тіліндегі «берег» және «болото» терминдерінің мағыналары арасындағы семантикалық айырмашылықтарды анықтауға әрекет етіледі. Зерттеу реципиенттердің осы эквиваленттерді қабылдайтын прагматикалық әсерін зерттеп, оларды қолдану мен мамандандырылған мәтіндерді аударушыларға арналған практикалық ұсыныстарды қарастырады.

Зерттеу аударма теориясына үлес қосып, когнитивті-прагматикалық талдауды түсінуді кеңейтеді және аудармашыларға тиісті эквиваленттерді таңдау үшін құралдар ұсынады, бұл аударманың дәлдігін арттырады. Зерттеу тіпті жалпы терминдердің де мамандандырылған контексттерде әртүрлі мәнге ие болуы мүмкін екенін көрсетеді. Когнитивті-прагматикалық талдау бұл нюанстарды ашуға және эквиваленттермен жұмыс істеуге арналған ұсыныстар қамтылады.

Мақала мамандандырылған аудармадағы терминдердің эквиваленттілігімен байланысты мәселелерді шешуде когнитивті-прагматикалық талдаудың тиімділігін көрсетеді. Ол аудармашыларға арналған практикалық тәсілдер ұсынады және аударматанудың теориялық негіздеріне үлес қосады.

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНЕРГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР

Туйлебаева Қ.Б. — 2025-10-01

Қазіргі кезде синергетика термині қоғамның әртүрлі саласында, түрлі сипаттағы күрделі жүйелі процестерді зерттеу, құрылымын анықтау әдістемесі ретінде белсенді қолданылып келеді. Түрлі әлеуметтік процестерге, мәдениетке, ғылымға, өнерге, экономикаға және білімге де синергия, синергетикалық тәсіл деп аталатын ұғым қарқынды түрде еніп, зерттеу жұмыстарының өзегіне айналды. Қазіргі тіл білімінде де жаңа аспектілер пайда бола бастады, тіл жүйесін талдаудың синергетикалық тәсілі көптеген зерттеулердің нысаны ретінде қарастырылуда, себебі тіл үнемі дамып, өзгеріп отыратын құбылыс, оның дамуы күрделі де кешенді процестерден тұрады.

Мақалада қазіргі синергетика іліміндегі диссипация, генерация, трансформация, бифуркация сияқты негізгі құбылыстарға талдау жасалады. Аталған құбылыстар әсерінен тіл жүйесі өзгеріске ұшырайды, нәтижесінде сөз мағынасы өзгереді, тарылады, көмескіленеді, жаңарады, кеңейеді, тілде жаңа лексика пайда болады. Бұл құбылыстарды түсіну тілдік жүйеде орын алатын өзгерістерді түсінуге, кейбір сөздер мен сөз тікестерінің жойылу алдындағы бұзылу процестерін, олардың пайда болуының бастапқы кезеңінде анықтауға көмектеседі. Тіл жүйесіндегі синергиялық құбылыс тілдің іштей дамуының өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі реттеушілік тетігін зерттеуге арналған ілім ретінде басымдыққа ие.

АУДАРМА ОҚЫТУ БАРЫСЫНДАҒЫ КЕЙБІР ДОМИНАНТТЫҚ ЕРЕШЕЛІКТЕР

Рамазанова Г.Х. — 2025-10-01

Мақалада кәсіби аудармашы дайындау үшін аударманы үйредудің кейбір жолдары қарастырылады. Осы мақсатқа жету үшін бұл мақалада осы мәселені шешудің кейбір жолдары ұсынылған.

Зерттеудің өзектілігі тақырыптық толық үзіндіні де, когнитивтікті де көрсететін мәтіндік материалдын аударма бірлігін құру қажеттілігінде.Зерттеудің жаналығы – мәтін ішінде негізгі аударма бірлігін орнату, аудармаға оқытудың бастапқы кезеңінде мәтіннің басым құрылымдық элементтерін аңықтау, сонымен қатар лингвистикалық және де сыртқы лингвистикалық әдістері мен тәсілдерін қолдану қажеттілігі.Зерттеудің мақсаты тілдік параметрді ғана емес, сонымен қатар когнитивті параметрді қамтитын аударма бірлігін табу қажеттілігін туындады.

Зерттеудің негізгі әдістері әдістеріне талдау және синтез әдісі, сипаттама әдісі, үздіксіз іріктеу әдісі жатады.Түпнұсқалық ғылыми мәтін зерттеу материалы болып табылды.Зерттеудің теорилық маңыздылығы аударманың әртүрлі түрлеріндегі аударма бірлігінің біліктілік және классификациялық параметрлерін белгілеуде, сыртқы лингвистиканың әдіс-тәсілдерін қолдану туралы түсініктерін кеңейтуде.Практикалық маңыздылығы зерттеу нәтижелерін аударма теорисы мен тәжірибесі бойынша сабақтарда, практикалық аудармашылық қызметте, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы мен тәжірибесінде пайдалануда.

Зерттеудің нәтижесі мәтін ішінде когнитивтік форматы бар негізгі аударма бірлігін құру, аудармаға оқытудың бастапқы кезеңінде мәтіннің басым құрылымдық элементтерін анықтау және лингвистикалық әдістер мен тәсілдерімен қатар сыртқы тіл білімінің әдіс-тәсілдерін қолдану қажеттілін анықтау боды

Бұл мақалада білім алушының лингвистикалық және аудармашылық құзыреттілігін қалыптарстыру аударма дайындығын жан-жақты және жоғары деңгейін көрсетеді деген тұжырым жасалады.

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМИ БІЛІМ ПАРАДИГМАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІ ӘДІСНАМАСЫ: ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕНІ ТАЛДАУ

Бакытжанова А.К. — 2025-10-01

Мақала қазіргі заманғы тіл білімінің әдіснамалық аспектілері проблемасын талдауға бағытталған. Бұл проблеманың өзектілігін 1973-2023 жж. аралығында Scopus дерекқорындағы жарияланымдар санының өсуі дәлелдеді. Тақырыптың өзектілігі көпсалалылық пен ғылыми зерттеулерді цифрландыру жағдайындағы тіл білімінің әдіснамасына деген қызығушылықтың артуына да байланысты.

Мақаланың мақсаты «әдіснама» және «лингвистика» кілт сөздері бойынша табылған 844 ғылыми жарияланымды талдау негізінде тіл білімі әдіснамасын зерттеудің негізгі үрдістері мен бағыттарын анықтау болып табылады. Зерттеу әдіснамасы SPSS бағдарламасын және ақпараттың ауқымды көлемін талдау үшін басқа да цифрлық құралдарды пайдалана отырып, статистикалық деректерді зерделеуді қолдануды қамтиды. Бұл ұстаным осы проблемаға деген ғылыми қызығушылықтың өсуінің сандық көрсеткіштерін анықтауға да мүмкіндік берді.

Бұл мақаланың теориялық маңызы осы проблемалық саладағы зерттеулердің көпсалалы сипатын тереңірек түсінуге ықпал ете отырып, лингвистика әдіснамасы туралы білімді жүйелеуде жатыр. Практикалық маңызы жаңа зерттеу әдістерін әзірлеуге және әртүрлі ғылыми салалардың өзара академиялық байланыстарын жақсарту үшін алынған нәтижелерді қолдану мүмкіндігімен анықталады.

Зерттеу нәтижелері 2000 жылдардың басынан бастап ғылыми жарияланымдар белсенділігінің айтарлықтай өскенін көрсетті және халықаралық аренадағы ғылыми ынтымақтастықтың кеңеюін көрсететін зерттеулердің жаһандық сипатына баса назар аударды. Алынған қорытындылар ғылыми диалогты нығайту және гуманитарлық ғылымдарды зерттеуге цифрлық технологияларды енгізіп қолдану үшін лингвистика саласындағы әдіснамалық тәсілдерді зерделеуді жалғастыру қажеттігін көрсетеді.

ҚАЗІРГІ ШЫНДЫҚТА ЛИНГВИСТИКАНЫ ОҚУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ

Өтелбаева Г.У. — 2025-10-01

Бұл мақалада қазіргі заманғы шындықтағы лингвистиканы зерттеудің өзекті мәселелері мен болашағы қарастырылған. Зерттеудің өзектілігі қоғамдағы қарқынды өзгерістерге және тіл мен қарым-қатынасты қолдануға әсер ететін технологиялардың дамуына байланысты. Жұмыстың жаңашылдығы – білім беру ортасындағы этномәдени стереотиптерді қабылдауға мәтіннің лексикалық бояуының әсерін эксперименталды түрде зерттеуде. Филология студенттерінің этномәдени ерекшеліктерді сипаттау кезінде бейтарап және эмоционалды-бағалаушы лексикасы бар мәтіндерге реакцияларын салыстырмалы зерттеу жүргізілді, бұл оқу процесінде мәдениетаралық идеяларды қалыптастыруға тілдік құралдардың әсер ету дәрежесін сандық бағалауға мүмкіндік берді.

Зерттеу жұмысымыздың мақсаты – көпұлтты білім беру ортасында «Орыс тілі мен әдебиеті» бағдарламасы бойынша оқитын филолог студенттердің этномәдени стереотиптерді қабылдауына мәтіннің лексикалық бояуының әсерін анықтау. Жұмыста эксперименттік мәтіндердегі лексикалық бірліктердің ұйымдастырылуын талдау үшін құрылымдық әдіс (И.А. Бодуэн де Куртене, Ф. де Соссюр, Н. Хомский), бағалаушы лексиканың семантикалық құрамдастарын анықтау үшін компоненттік талдау әдісі және жауап беруді қабылдауға әсер ететін әлеуметтік факторларды есепке алу үшін социолингвистикалық әдіс қолданылды.

Мақалада лингвистика ғылымының қазіргі жағдайын талдау тұрғысында қазіргі ғылыми әдебиеттерде кеңінен ұсынылған төрт негізгі бағыт жинақталып, жүйеленген. Олар лингвистика дамуының қиыншылықтары және сонымен бірге перспективалы векторлары ретінде қарастырылады: тілдік әртүрлілікті сақтау; тілді ережелер жүйесі немесе дискурсивті мәтін ретінде қабылдау дилеммасы; лингвистикалық талдауға сандық әдістерді кіріктіру; тілдің эволюциясын түсіну үшін диахрондық тәсілдің маңыздылығы. Бұл бағыттарды анықтау отандық және шетелдік дереккөздерді, сонымен қатар лексикалық бояудың этномәдени стереотиптерді қабылдауға әсерін зерттеу аясында жинақталған эмпирикалық материалдарды теориялық талдаудың нәтижесі болды. Зерттеудің практикалық құндылығы оның нәтижелерін «6В01702 – Орыс тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша оқитын студенттерге орыс тілімен байланысты пәндерді оқытудың білім беру әдістерін әзірлеуде қолдану мүмкіндігінде.

Жалпы, тіл білімі қарым-қатынас пен қарым-қатынастың негізгі құралы болғандықтан, қазіргі заманда тіл білімі маңызды рөл атқарады. Тілді және оның қызметін зерттеу басқа адамдар мен мәдениеттерді жақсы түсінуге ғана емес, сонымен қатар қарым-қатынастың жаңа технологияларын жасауға және мәдениетаралық қатынастарды жақсартуға мүмкіндік береді.

ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ МИКРОКОНЦЕПТ РЕТІНДЕ: ҰҒЫМДАРДЫҢ ШЕКАРАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚИЫЛЫСЫ

Бейсембаев А.Р. — 2025-10-01

Мақалада лингвомәдениет құбылысы бірегей мәдени және тарихи мағыналардың тасымалдаушысы ретінде, олардың жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті қалыптастыру мен сақтаудағы рөлі қарастырылады. Лингвомәдениеттер мәдени құндылықтардың, дәстүрлердің және дүниетанымның негізгі аспектілерін көрсететін микроконцептер ретінде талданады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы-олардың тұжырымдамалармен байланысын анықтау, осы ұғымдар арасындағы шекаралар мен қиылыстарды белгілеу.

Зерттеудің мақсаты: лингвомәдениеттердің микроконцепт ретінде талдауы, олардың мәдени бірегейлікті сақтаудағы және жаһандану жағдайында бірегей мағыналар мен құндылықтарды берудегі рөлі.

Зерттеу семантикалық, когнитивті, этнолингвистикалық және дискурстық талдауды, мазмұнды талдауды және салыстырмалы әдісті қолданды.

Лингвомәдениет белгілі бір тіл бірлігі (сөз, өрнек немесе символ) бола отырып, белгілі бір мәдени жүйеге тән локализацияланған мәдени шындықтар мен ерекше ақпаратты жеткізеді. Тұжырымдама, керісінше, көптеген өзара байланысты лингвомәдениеттерді қамтитын жалпыланған түсініктерді біріктіретін абстрактілі когнитивті білім.

Лингвомәдениеттер тұжырымдаманың құрылымында көмекші функцияны орындайды, оның мазмұнының жергілікті аспектілерін қалыптастырады. Екеуінің арасындағы айырмашылық нақтылық дәрежесімен және берілген ақпарат көлемімен анықталады: лингвомәдениет белгілі бір мәдени ақпаратты білдіруге бағытталған, ал тұжырымдама мәдени тәжірибенің гетерогенді аспектілерін біртұтас когнитивті жүйеге біріктіреді.

Лингвомәдениеттер мәдени, тарихи және әлеуметтік мағыналарды біріктіретін күрделі тілдік рәміздер ретінде ұсынылған. Олар ұлттық бірегейліктің негізін құра отырып, бірегей құндылықтар мен дүниетанымдарды сақтау мен жеткізуде шешуші рөл атқарады.Мәдени жадының маркерлері ретінде лингвомәдениеттер ұрпақтар арасындағы көпір бола отырып және мәдени мұраның сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, ұлттық тарихтың, мифологияның, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің элементтерін түсіреді. Мәселен, ұлттық бірегейліктің символдық нышандары болып табылатын, мәдени құндылықтардың сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, тарихи жадының, мифологиясы мен әдет - ғұрыптарының элементтерін бекітетін "дала" (дала), "жол" (жол), "күй" (музыкалық дәстүр) - қазақ тілінің лингвомәдениеттері басты назарда.

Зерттеу нәтижелері қолданбалы болып табылады және мәдениетаралық коммуникация, этнолингвистика және когнитивті лингвистика бойынша білім беру бағдарламаларына біріктірілуі мүмкін. Лингвомәдениеттің анықталған ерекшеліктері әртүрлі халықтардың мәдени ерекшеліктерін түсінуге және талдауға ықпал ететін оқу материалдарын жасауға мүмкіндік береді.

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ БИЗНЕС ТЕРМИНЖҮЙЕСІНДЕГІ АНГЛИЦИЗМДЕРДІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Жунусова А.С. — 2025-10-01

Бұл мақалада қазақ тіліне жедел еніп жатқан англицизмдер зерттеу нысаны ретінде қарастырылады. Глобализация және әлемдік экономикамен интеграция жағдайында қазақ тіліндегі кірме сөздердің саны тұрақты түрде өсуде, сондықтан олардың жан-жақты зерттелуі өзекті қажеттілікке айналып отыр. Зерттеудің мақсаты – қазақ тілінің бизнес терминжүйесіндегі англицизмдердің функционалдық ерекшеліктерін талдау. Біздің алдымызда тұрған міндет – англицизмдердің Қазақстандағы бизнес, менеджмент және басқарушылық үдестеріндегі коммуникациялық тиімділікке ықпалын анықтау.

Мақалада англицизмдердің жасалу тәсілдері мен бейімделу деңгейлеріне қарай жіктелуі ұсынылады. Сонымен қатар, ағылшын қысқартуларының лексикалық-семантикалық ерекшеліктері мен олардың қазақ тіліндегі баламалары көрсетілген. Қазақ тіліндегі англицизмдер кәсіби коммуникацияда маңызды рөл атқарып, номинативтік және идентификациялық функцияларды қатар орындайды. Бұл олардың әлеуметтік және кәсіби маңыздылығын айқындайды. Зерттеудің өзектілігі Қазақстандағы бизнестің белсенді дамуымен байланысты, бұл қазақ тіліндегі бизнес терминологиясындағы англицизмдерді дұрыс аудару, жүйелеу және терминологияның унификациясын зерттеуді талап етеді.

Кірме сөздердің көпшілігі бастапқы пішінін сақтап, қабылдаушы тілдің фонетикалық, грамматикалық және лексикалық ерекшеліктеріне бейімделеді, сондай-ақ,дефин

бизнес қауымдастығы өкілдері үшін lingua franca қызметін атқарады. Қазақ тілінде олардың әртүрлі аударма нұсқаларының қатар өмір сүруі терминдерді стандарттауды қиындатады.

Бизнес терминологиясын тиімді дамыту үшін тіл нормаларына сүйеніп, терминдерді біріздендіріп, қазақ тілінің әлеуетін белсенді түрде пайдалану қажет. Қазақ лексикасына енген кірме сөздер көп жағдайда бастапқы пішінін сақтағанымен, қолданылу барысында ұлттық тіл стандарттарына бейімделеді. Осыған байланысты тіл мамандардың алдында терминдерді біріздендіру және оларды тілдің терминологиялық жүйелерінде логикалық ретке келтіру мәселесі туындайды. Мақалада қолданылған негізгі зерттеу әдістері – құрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-салғастырмалы, лексикографиялық және дефинициялық талдаулар. Зерттеудің теоретикалық маңызы – англицизмдердің қазақ тілі бизнес терминологиясының жүйесіне ену және бейімделу механизмдері туралы білімдерді тереңдетуде. Зерттеудің практикалық маңызы – бизнес англицизмдеріне арналған сөздіктерді жасау, сондай-ақ қазақ тіліндегі кірме терминдерді стандартизациялау және бейімдеу бойынша ұсыныстарды әзірлеу мүмкіндігі.

ЗООАНТРОПОНИМДЕР НЕГІЗІНДЕ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ (ТӨРТ ТҮЛІК)

Иманбердиева С. — 2025-10-01

Бұл мақалада коммуникативті бағыттағы шет тілін оқытудың негізгі әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Халықтың әдет-ғұрпы мен тарихи өмір салтын сақтаған зооантропонимдер сияқты маңызды тақырыптар арқылы студенттерді қызықтыру арқылы олардың тілді одан әрі меңгеруге деген қызығушылығын айтарлықтай арттыруға болатыны айтылады. Мақалада тілдің зооантропонимдер негізінде оқыту принциптері қарастырылып, сөздік қорды қалыптастыруға қажетті лексикалық минимумды таңдауға ерекше көңіл бөлінеді.

Мақаланың мақсаты – тіл үйретудегі негізгі бағыт ретінде қарым-қатынас рөлін ескере отырып, тіл үйретудегі әдіс-тәсілдердің тиімділігін бағалау үшін зооантропонимдерге семантикалық, құрылымдық және басқа да талдауларды қолдану, зооантропонимдерді лексикалық бірлік ретінде мақсатты түрде пайдалануды негіздеу. Зооантропонимдер негізінде тіл үйретудің әдіс-тәсілдері мен ойын түрлерінің ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеу әдістері: тарихи деректерді анықтаудың ретроспективті әдісі, мағыналарды анықтауға арналған лексика-семантикалық талдау, онимдердің құрылымын анықтауға арналған компоненттік талдау.

Күнделікті өмірде қолданылатын зооантропонимдер сөздік қорды байытатын екінші атаулар ретінде анықталады. Осы принциптерді жүзеге асыру үшін мақалада оқушылардың ерекшеліктерін ескеретін тіл үйрету әдістері мен алған білімдерін бекіту үшін қолданылатын ойын түрлері қарастырылады.

Сонымен қатар, мақалада жалпы білім беретін мекемелер мен орталықтарда қазақ тілін шет тілі ретінде оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылған. Сондай-ақ, қазақ тілін шет тілі ретінде оқытудың бастапқы, орта және жоғары сатыларында қазақ зооантропонимдерін зерттеудің лингводидактикалық негіздері айқындалған.

Мақаланың практикалық маңыздылығы оның негізгі нәтижелерін лексикология, ономастика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану сияқты теориялық курстарда, сондай-ақ қазақ тілін оқыту бойынша тәжірибелік сабақтарда пайдалануға болатынында.

Р. СЕЙСЕНБАЕВТЫҢ "ШАЙТАННЫҢ ТАҒЫ" РОМАНЫНЫҢ КЕҢІСТІК-УАҚЫТ КАТЕГОРИЯСЫ РЕТІНДЕ ҮЙ АРХЕТИПІ

Шаинова Г. — 2025-10-01

Бұл мақалада Р. Сейсенбаевтың шығармаларындағы Үй архетипі қарастырылады. Зерттеу «Шайтанның тағы» романы негізінде жүргізілген. Архетиптерді анықтау көркем мәтіндегі мағыналық акценттерді жаңаша пайымдауға жол ашып, туындының мазмұнын тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді. Үй – адамзаттың негізгі қажеттіліктерінің әрі жағымды құндылықтарының бірі, ал үйсіздік – керісінше, жағымсыз құбылыс ретінде бейнеленеді. Үй архетипінің қоғамның рухани өмірінің түрлі қырларынан көрініс табуы оны жалпыадамзаттық мәні бар концептке айналдырады. Бұл архетип кеңістіктік ұғыммен қатар, кейіпкерлердің тағдырымен де тығыз байланысты бола отырып, жеке тұлғаның өзін-өзі тануында маңызды рөл атқарады.

Зерттеудің теориялық негізін мифокритика мен көркем мәтін мифопоэтикасы саласындағы негізгі ғылыми ұстанымдар құрайды. Жұмыста герменевтикалық және семантикалық талдау әдістері, сондай-ақ мәтіндік контент-талдау қолданылды. Р. Сейсенбаев прозасындағы Үй архетипін зерттеуге арналған арнайы әдістеме ұсынылады. Ғылыми жаңалығы – «Шайтанның тағы» романындағы Үй бейнесінің әмбебап символ ретіндегі мәнін ашуда: ол тірек, қорған, туған жермен, отбасымен байланыстың белгісі ретінде көрінеді. Үй жылылықты, дәстүрді және отбасы құндылықтарын білдіреді. Сонымен қатар, мақалада үйсіздік мотиві де қарастырылып, ол адамның өзіне деген сенімін жоғалтуы мен рухани дағдарыстың белгісі ретінде талданады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы – Үй архетипін әдебиет теориясы бойынша практикалық сабақтарда және көркем мәтінді филологиялық тұрғыда талдауға арналған арнайы курстарда пайдалану мүмкіндігінде. Зерттеу нәтижесінде «Шайтанның тағы» романындағы Үй архетипі кейіпкерлердің жан дүниесінің, жадысы мен өзара қарым-қатынастарының метафорасына айналатыны анықталды. Бұл мәселені талдау Р. Сейсенбаев шығармашылығын тереңірек түсінуге және әдебиеттанудағы архетиптік тәсілдің маңызын айқындауға ықпал етеді.

ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН, ФРАНЦУЗ ЖӘНЕ АРАБ ТІЛДЕРІНІҢ ӘЗІЛ-ОСПАҚ ДИСКУРСЫНДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИПТЕРДІ ҚАБЫЛДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТАЛДАУ

Исакова С.С. — 2025-10-01

Мақалада қазақ, орыс, ағылшын, француз және араб тілдерінің әзіл-оспақ дискурсындағы этникалық стереотиптерді қабылдау ерекшеліктерін талдауға арналған кешенді эксперименттік зерттеудің нәтижелері берілген. Зерттеудің мақсаты этникалық әзіл-оспақты қабылдаудағы ортақ және мәдени, қайталанбас ерекшеліктерді, сондай-ақ, әртүрлі халық өкілдерінің ұлттық мінез-құлқын бейнелейтін этникалық анекдоттар мен әзілдерді түсіндіру үдерісіндегі стереотиптік көзқарастарға әсер ету механизмдерін анықтау болып саналады.

Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы аумағында және одан тысқары жерде өмір сүретін әртүрлі этникалық топ өкілдері қатысқан ассоциативтік эксперимент жүргізілді, олар мәдениетаралық қарым-қатынаста этникалық әзілдердің орындылық деңгейін және өздерінің этникалық стереотип ықпалына бейімділік деңгейлерін бағалады. Сонымен бірге, мәліметтерді статистикалық өңдеу әдісін қолдану экспериментке қатысушылар туралы нақты және шынайы ақпараттар алуға мүмкіндік берді. Авторлар сипаттама және салыстырмалы талдау әдістерінің көмегімен әртүрлі лингвомәдениеттегі әзіл-оспақ дискурсының қалыптасу және қызмет ету механизмдерін анықтауға қол жеткізді.

Зерттеу нәтижелері әртүрлі әзіл-оспақ мәтіндеріндегі этникалық стереотиптердің бір жағынан, әртүрлі мәдениет өкілдері арасында ұқсас реакцияларды туғызатынын көрсетсе, екінші жағынан, нақты бір мәдени қауымдастық өкілдері арасында қабылданатыны және түсіндірілетіні анықталды. Зерттеу барысы қазақ әзілдеріндегі этникалық стереотиптер халықтың көпғасырлық құндылығы мен дәстүрін бейнелейтінін көрсетсе, Ресейдің құрамындағы немесе бұрынғы Кеңес одағы құрамында болған түрлі халықтарда этникалық стереотиптер кемсітушіліктің таралуына ықпал етуі мүмкін екенін анықтады. Ағылшын әзілдеріндегі этникалық стереотиптер сөз ойыны мен өздеріне күлуден көрінеді. Француз әзілінің стереотиптік әзілге төзімділігі жоғары, бұл елдегі кемсітушілікке қарсы заңдардың қабылдануымен байланысты болуы мүмкін. Араб-мұсылман мәдениетінде этникалық стереотиптерді қолдануға неғұрлым ұстамды тенденция байқалады, бұл діни көзқарастарға байланысты.

Зерттеудің практикалық құндылығы алынған нәтижелер мәдениетаралық қарым-қатынас, медиаиндустрия, дискурсология, лингвомәдениеттану, этнопсихолингвистика, тіл білімі салаларының мамандарына пайдалы болуымен анықталады. Демек, зерттеу нәтижелері әзіл призмасы арқылы этникалық стереотиптердің қалыптасу ерекшеліктерін және олардың мәдениетаралық өзара әрекеттесудегі рөлін түсінуге ықпал етеді, сонымен қатар мәдениетаралық диалогты құру және этномәдени қақтығыстардың алдын алу үшін пайдаланылуы мүмкін.

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТТЫ АНЫҚТАУ

Утегенова А. — 2025-10-01

Жаһандану үдерісі мен халықаралық қатынастары ауқымының кеңеюі жағдайында Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдаятқа ерекше назар аудару қажеттілігі туындап отыр. Бұл тілдік жағдаяттың елдің әлеуметтік және мәдени өмірінде маңызды рөл атқаруымен байланысты, өйткені ол ұлтаралық қатынастардың дамуына, білім беру жүйесіне және мемлекеттік саясатқа ықпал етеді. Зерттеудің негізгі мақсаты – арнайы ғылыми әдебиеттерді талдау негізінде қазіргі Қазақстандағы тілдік жағдаятты сипаттау. Зерттеудің өзектілігі қазіргі заманғы коммуникациялық үдерістер мен қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің қызмет ету ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігімен анықталады. Бұл зерттеу «Үштұғырлы тіл» жобасының іске асырылуы аясында тілдік жағдаяттың өзгеруінің объективті факторын талдауға бағытталған. Аталған жоба көптілді қоғам қалыптастыруды көздейді, онда әрбір тіл белгілі бір қызмет атқарады. Зерттеу әлеуметтік лингвистикалық бағытта жүргізіліп, теориялық материалдар мен эмпирикалық деректерді талдау және синтездеу әдістеріне негізделген. Талдау нәтижелері Қазақстандағы тілдік жағдаяттың экзоглосты, теңгерімсіз және төрткомпонентті құрылымға ие екенін көрсетті. Ол төрт функционалдық типтегі тілдерді қамтиды: жергілікті тілдер, өңірлік тіл (орыс тілі), макро-дәнекер тіл (қазақ тілі) және кәсіби тіл (ағылшын тілі). Қазақ және орыс тілдері басым болғанымен, ағылшын тілінің қолданылу аясы кеңейіп, әсіресе экономика, білім және ғылым салаларында сұранысқа ие болып келеді. Зерттеудің теориялық маңыздылығы – оның әлеуметтік лингвистика саласының дамуына және көптілді қоғамдағы тілдік үдерістерді тереңірек зерттеуге ықпал етуінде. Ал жұмыстың практикалық маңызы – алынған нәтижелер жалпы тіл білімі, әлеуметтік лингвистика және психолингвистика пәндері бойынша оқыту үдерісінде қолданылуы мүмкін. Бұл зерттеу материалдары тіл саясаты мен мәдениетаралық қарым-қатынасты зерттейтін мамандар мен студенттер үшін пайдалы болады.

ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ХАНЫМДАР МЕН ХАНШАЛАР БЕЙНЕСІ

Жумагалиева Р.Р. — 2025-10-01

Мақалада ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда жасаған жыраулар поэзиясындағы ханымдар мен ханшалар бейнесінің көркемдік ерекшелігі талданады. Жыраулық мұрада сол дәуірлердегі ұлттық таным мен түйсіктің басты сипаты анық көрінетіндігі сөз етіліп, соған сәйкес ел есінде, жұрт жадында ханымдар мен ханшалар қандай іс-әрекетімен, бет-бейнесімен қалғандығы ғылыми тұрғыда зерттеледі.

Зерттеудің өзектілігі. Хан суреттелетін тұста, міндетті түрде ханым бейнесі де көрінетіндігі тұжырымдалады. Кейбір жырауларда нақты «ханым» деген сөз кездеспесе де, олар тудырған толғауларда ел басқарушының зайыбына қойылатын талаптар анық көрсетілетіндігі сараланады. Хандық дәуір әдебиетінде ханымдар мен ханшалардың зор құрметке ие екендігі «хан қызындай» секілді теңеулердің тууына себеп болып, оның әрі қарайғы әдебиетте жалғасын тапқандығы көрсетіледі.

Зерттеудің мақсаты. Хан ордасында ханымдар мен ханшалардың орны төр болғандығы, олардың мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатына зор ықпал еткендігі де зерттеу аясынан тыс қалмайтындығын таныту. Ханым бейнесінің мифтік аспектісі де ғылыми негізде сөз болатындығына назар аудару.

Зерттеудің ғылыми маңыздылығы қысалтаяң шақтарда, ел шетіне жау тигенде, орда тұрғындарының не істегендігі, қандай әрекет қылғандығы айтыла отырып, соның ішінде ханымдар мен ханшалардың сондай жағдайлардағы сезім-күйлері, оны жыраулардың көркемдік шындықпен көрсете білу ерекшелігі, ханымның ел ішіндегі зор беделі, жұрт алдындағы асқан абыройы, жыраумен арадағы қарым-қатынасы, сыйластығы, екеуін байланыстыратын басты жайттарды, жыраулар поэзиясында ханымдар мен ханшалар хан сияқты басты көркемдік тұлға болмаса да, жанама кейіпкер ретінде көптеген тарихи сәттердің куәсі болғандығын тереңірек танытуда болып отыр.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы жыраулық мұрадағы ханымдар мен ханшалар бейнесі арқылы тарихи жадыны жаңғырту, сондай-ақ егемен еліміздің бүгінгі таңдағы гендерлік саясатын қолдау, әйелдердің қоғамдық ортадағы беделін арттыру болып табылады.

Мақалада тақырыпты ашу үшін жүйелеу, салыстырмалы-тарихи, сипаттау, әңгімелеу секілді ғылыми әдістер жүзеге асырылды.

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ «ОҚУ ҚҰРАЛЫ» БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАЗМҰНДЫҚ, ГРАФИКАЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Маралбек Е. — 2025-10-01

Мақалада Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» деп аталатын желілес кітаптарының жиырма үш басылымы өзара салыстырылып, олардың құрылымдық, мазмұндық және графикалық даму үдерісі талданып, эволюциясы анықталады. Қазақ тіл білімінде бүгінге дейін «Оқу құралы» басылымдары салыстырылып, толық библиографиясы жасалмады және текстологиялық ерекшелігі арнайы қарастырылмады. Тіпті толық басылымдары кирил графикасымен жарық көрген жоқ. Сондықтан да оқулық басылымдары арнайы зерттеу нысаны етілді. Талдау үш кезеңге бөліп жүргізілді: бірінші кезеңде «Оқу құралының» жинақталған жиырма үш басылымы төрт топқа жіктеліп, құрылымдық, деректемелік ерекшеліктері сөз болады; екінші кезеңде «Оқу құралы» басылымдарының мазмұндық ерекшеліктері талданады; үшінші кезеңде «Оқу құралы» басылымдарының графикалық ерекшеліктері өзара салыстырылды. Нәтижесінде «Оқу құралы» басылымдарының құрылымы мен жүйесіндегі өзгерістер, мазмұнындағы толықтырулар мен түзетулер, графикалық эволюциясы анықталды. Сондай-ақ мұрағаттық зерттеулер нәтижесінде анықталған «Оқу құралы» басылымдарының бүгінгі тіл біліміне, ғалымдарға белгісіз бірнеше нұсқалары туралы деректер айтылып, кейбір зерттеушілер көрсетіп жүрген ағат басылымдар туралы дәйектер ұсынылады. Зерттеу «Оқу құралының» түпнұсқа басылымдары негізінде жүргізілді. Зерттеудің барлық кезеңінде салыстырмалы-тарихи, текстологиялық және сипаттамалы әдістер интегративті сипатта қолданылды. Соңында «Оқу құралы» басылымдарының өзгеру, даму себептері мен одан туған нәтижелерге баға берілді және қорытынды тұжырымдар шығарылды.

ҚАЗАҚСТАН АВТОМОБИЛЬ ИНДУСТРИЯСЫНДАҒЫ ЖАРНАМАЛЫҚ СЛОГАНДАРДЫҢ КРОСС-МӘДЕНИЕТТІК ЖӘНЕ СОЦИОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Нурбаева А. М. — 2025-10-01

Жаһандану және мультимәдениетаралық өзара әрекеттесу жағдайында автомобиль брендтерінің жарнамалық слогандары тек ақпараттық функцияны ғана емес, сонымен қатар когнитивтік, экспрессивтік және прагматикалық рөлдерді де атқарады, аудиторияның эмоциялық қабылдауына әсер етіп, брендтік ассоциацияларды қалыптастырады. Қазақстандағы автомобиль индустриясының жарнамалық слогандарына қатысты кросс-мәдени және социолингвистикалық аспектілерді зерттеу елдегі көптілділік пен мәдени әртүрлілікке байланысты өзекті болып табылады. Осы зерттеудің мақсаты – жарнамалық хабарламалардың тілдік бейімделуінің негізгі заңдылықтарын анықтау, код ауыстыру стратегияларын, екітілді бейімделуді зерделеу және тілдік таңдаудың бренд имиджін қалыптастыруға ықпалын бағалау.

Зерттеу тіл білімі, социолингвистика және когнитивтік талдауды біріктіретін кешенді пәнаралық әдіске негізделген. Қазақстанда ұсынылған Toyota, Hyundai, Volkswagen, Mercedes-Benz, Audi және басқа да жетекші автомобиль брендтерінің жарнамалық слогандарына дискурсивтік және семантикалық талдау жүргізілді. Метафораларды, аллюзияларды, гиперболизацияны, эпитеттер мен мәдени кодтарды пайдалану сияқты негізгі тілдік стратегиялар анықталды. Жарнамалық хабарламаларда қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің интеграциялану үрдістері, сондай-ақ ұлттық бірегейлік, әлеуметтік контекст және тұтынушылардың психолингвистикалық қабылдауын ескере отырып, слогандарды бейімдеу ерекшеліктері зерттелді.

Зерттеу нәтижелері автомобиль брендтерінің жарнамалық дискурсын қалыптастыру заңдылықтарын анықтауға, тілдік бірегейліктің маркетингтік тиімділікке әсерін бағалауға және көптілді ортадағы жарнамалық стратегияларды оңтайландыру бойынша ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді. Бұл зерттеу маркетологтар, тіл мамандары және кросс-мәдени коммуникация саласындағы мамандар үшін теориялық және практикалық маңызға ие, өйткені ол тұтынушылардың ұстанымдары мен артықшылықтарына тілдік ықпал ету тетіктерін тереңірек түсінуге ықпал етеді.

«ОТБАСЫ» КОНЦЕПТІ ИРЛАНД ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛЕМІНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕ

Тортай Ш.А. — 2025-10-01

Мақалада қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісінің лингвомәдени ерекшеліктері салыстырмалы талдау арқылы қарастырылады. Зерттеу өзектілігі – отбасы ұғымының екі ұлттың мәдениетінде алатын орны мен тілдік көрінісін зерттеу арқылы әлемнің тілдік бейнесін тану, ұлттық дүниетаным мен құндылықтар жүйесін ашу қажеттілігінде. Зерттеудің мақсаты – қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісінің мазмұндық құрылымын, семантикалық өрісін, мәдени-тілдік ерекшеліктерін анықтау және ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету.

Зерттеу барысында лингвомәдени талдау және салыстырмалы талдау әдістері қолданылды. Бұл тәсілдер екі ұлт мәтениетіндегі отбасы концептісінің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу материалы ретінде түсіндірме сөздіктер, терминологиялық сөздіктер, қазақ және ирланд халықтарының мақал-мәтелдері, нақыл сөздері мен тұрақты тіркестері пайдаланылып, сарапталды. Сөздіктер негізінде отбасы ұғымының биологиялық, әлеуметтік, құқықтық және мәдени сипаттарын қамтитын кең семантикалық өрісі анықталды.

Сонымен қатар, концепт ұғымының ғылыми негіздері мен теориялық аспектілеріне шолу жасалып, концепт - белгілі бір халықтың тарихи, мәдени, тілдік тәжірибесін жинақтайтын менталды құрылым ретінде сипатталды.

Зерттеу қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісін үш семантикалық өріске, атап айтқанда, отбасылық қатынастар, тұрмыстық өмір элементтері және абстрактілі ұғымдар ретінде берілген. Екі мәдениетте де отбасы – махаббат, бірлік, қамқорлық пен рухани байланыс символы ретінде көрініс табады. Сондай-ақ, қазақ мәдениетінде отбасылық бірлік, үлкенді құрметтеу, дәстүрге адалдық, ұрпақ сабақтастығы басым болса, ирланд мәдениетінде - дербестік, еркіндік пен жеке жауапкершілік, отбасылық жылулық, бірлік, қауіпсіздік құндылықтары көрініс тапқаны анықталды. Талдау нәтижесінде отбасы концептісі ұлттық мәдени дүниетанымның маңызды құрамдас бөлігі екені анықталды.

Мақала нәтижелері когнитивтік лингвистика, этнолингвистика және лингвомәдениеттану салаларындағы зерттеулер үшін теориялық маңызы бар. Зерттеудің практикалық құндылығы алынған деректерді салыстырмалы лингвистика, семантика және мәдениеттану пәндері аясында концепттерді зерделеу барысында, сондай-ақ гуманитарлық цикл пәндеріне арналған оқу материалдарын әзірлеуде қолдану мүмкіндігімен айқындалады.

УАҚЫТТЫҢ МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕРІ

Кульманова З. Б. — 2025-10-01

Уақыт – адамзат танымындағы ең күрделі әрі маңызды ұғымдардың бірі. Оның тілдік бейнеленуі тек когнитивтік емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктерді танытудың маңызды құралы болып табылады. Осы мақалада уақыт ұғымының қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт концептуализациясы мәдениетаралық лингвокогнитивтік тұрғыдан салыстырмалы түрде қарастырылады.

Зерттеудің басты мақсаты – екі түрлі тілдік-мәдени жүйеде уақыт ұғымының концептуалдық құрылымы мен семантикалық ерекшеліктерін салыстыра отырып, олардың мәдени-танымдық парадигмаларын, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Бұл мақсатқа жету үшін қазақ және ағылшын тілдеріндегі тілдік деректер іріктеліп алынып, лингвокогнитивтік және мәдениетаралық талдау әдістері қолданылды.
Мәтіндік материалдар негізінде алынған метафоралық үлгілер жүйелі түрде сарапталып, олардың когнитивтік және мәдени мәні талданды. Қазақ тіліндегі метафоралар уақыт пен кеңістік ұғымдарының өзара тығыз байланысын бейнелей отырып, табиғат құбылыстары мен дәстүрлі тұрмыс салтына негізделген бейнелерді ұсынады. Мысалы, уақыттың айналымдылығы, маусымдық сипаттары және табиғатпен үндестігі жиі байқалады. Ал ағылшын тіліндегі метафоралар көбінесе уақытты сызықтық құрылымда, сандық және механикалық модельде бейнелейді. Бұл тілде уақыт жиі «ақша», «ресурс» немесе «жол» ретінде сипатталады, бұл оның утилитарлық және экономикалық тұрғыдан бағаланатынын көрсетеді. Аталған айырмашылықтар екі тілдің мәдени-танымдық ерекшеліктері мен когнитивтік парадигмаларын айқын бейнелейді. Бұл зерттеу екі мәдениет арасындағы уақытты қабылдаудың ерекшеліктерін тереңірек түсінуге жол ашып, тілдік және мәдениаралық құзыреттілікті арттыруға ықпал етеді.
Мақалада ұсынылған тұжырымдар мәдениетаралық білім беру бағдарламаларында, әсіресе шет тілін оқыту процесінде пайдалы болуы мүмкін. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері аударматану, мәдениетаралық коммуникация және когнитивтік лингвистика салаларында қолдануға әлеуетті.

ҚАЗІРГІ АЙТЫСТЫҢ КӨРКЕМДІК ҚЫРЛАРЫ (ӘСИЯ БЕРКЕНОВАНЫҢ АЙТЫСТАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

Шахманова Г.Ш. — 2025-10-01

Мақалада қазақ халқының байырғы өнерінің бірі, фольклорлық жанр – айтыс жайлы сөз етіледі. Айтыс – қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрінің ажырамас бөлігі, әдеби мұраның маңызды қабатын құрап қана қоймай, ұлттық салт-сананы, тіл мен тарихты сақтауға үлес қосатын өнер түрі. Осындай дәстүрлі өнердің көрнекті өкілдерінің бірі, суырыпсалма ақындығымен ерекшеленген тұлға – Әсия Әйіпқызы Беркенова. Әсия Беркенова – қазақ мәдениетінің қайта жаңғыруы мен ұлттық мұраның сақталуына елеулі үлес қосып келе жатқан айтулы ақындардың бірі. Мақалада сахна төрінде ақындық шеберлігін поэтикалық өрнекпен жеткізе білген дара ақын Әсия Беркенованың шығармашылық жолы мен айтыс өнеріне қосқан үлесі қарастырылады.

Зерттеудің негізгі мақсаты – айтыскер ақынның шығармашылық мұрасын жүйелі түрде талдай отырып, оның қазіргі қазақ айтысындағы өзіндік орнын айқындау. Зерттеу барысында ақынның айтыстағы даралығы, тілдік-стильдік ерекшелігі, сөз қолдану шеберлігі, сондай-ақ қоғамдық-әлеуметтік мәселелерге көзқарасы сарапталып, айтыстарындағы көркемдік-эстетикалық мазмұн поэтикалық талдау аясында ашылады.

Зерттеудің ғылыми маңызы – айтыс өнерінің қазіргі кезеңдегі көркемдік қырларын тұлғалық шығармашылық арқылы саралап, айтыс поэзиясындағы ұлттық идея мен рухани мұра жалғастығын көрсетуінде. Ә.Беркенованың айтыс тарихындағы қазақ қыздарының сара жолын көркемдік тұрғыдан құнды айтыстарымен жалғастыра білгені, айтыс өнеріне қойылатын талаптар мен міндеттерді ұстанғаны, қазіргі айтыс тарихында өзіндік қолтаңбасын қалдырғаны ғылыми тұрғыда айқындалады. Айтыскер ақынның тарихи-әлеуметтік, қоғамдық, саяси және әдеби мәселелерге қатысты өміршең тақырыптарды негізгі нысанға алуы, сонымен қатар кейінгі жастардың тәлім-тәрбиесіне, отбасы құндылықтарын қастерлеуге, жас ұрпақтың тарих пен әдебиетті сабақтастықта танып, ұлттық болмыстан ажырамауына үндейтін қастерлі ойлары талданады.

Зерттеудің практикалық маңызы – алынған нәтижелерді халық ауыз әдебиеті курстарында, айтыс өнерін талдау мен оқытуда, сондай-ақ әдістемелік құралдар мен оқу бағдарламаларын толықтыруда қолдануға болады.

Бүгінгі қазақ айтысы синкретті өнер ретінде тақырыптық, жанрлық өзгерістерге ұшырап, заман ағымымен қатар дамуда. Сондықтан қазіргі заманғы үрдістер мен қажеттіліктерге бейімделген айтыстарды талдау мақаланың өзектілігін танытады. Бұл мақала халқымыздың мәдениеті мен әдебиетін зерттеуге айтулы үлес қосып, рухани мұрамыз айтыс өнерінің рөлі туралы түсінігімізді кеңейтеді.