«Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеӘТУ Хабаршысы Филология ғылымдары сериясы

АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ ДЕНОТАТИВТІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ

Аухадиева З.Ж., Есенова Э.М. , Кекилбаева Ж.Е. , Нурпеисова Г.М. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Ұсынылып отырған ғылыми мақалада жеңіл өнеркәсіп, оның ішінде текстиль саласында қолданылатын түр-түс атауларының ағылшын, қазақ тілдеріндегі денотативті және құрылымдық ерекшеліктері туралы зерттеудің сипаттамасы берілген. Адамзат мәдениетінде, оның ішінде кез келген ұлттың санасындағы түр-түс атауларына әрқашан ерекше көңіл бөлінген, әлемді, қоршаған ортаны физиологиялық және эстетикалық тұрғыда түйсіну, түс пен реңктік белгілерге деген қызығушылық ғылымның әртүрлі салаларындағы зерттеулерді өзекті мәселеге айналдырып, олардың қолдану аясының артуына ықпалын тигізуде. Флективті және агглютинативті тілдерге жататын ағылшын мен қазақ тілдеріндегі түр-түс атауларының құрылымдық және денотативті сипатын ғылыми тұрғыда қарастыру жұмыстың мақсатын айқындап отыр, себебі түр-түс атауларын тек қана көркем шығармаларда ғана емес, сонымен қатар психология, педагогика, философия, мәдениеттану, медицина, сурет және бейнелеу өнері, текстиль, дизайн, жеңіл өнеркәсіп, ауыл шаруашылық сияқты әр түрлі салаларға пәнаралық негіз болуды қамтитын тілдік бірліктердің қатарына жатқызуға болады. Мақалада әлемдік және отандық тіл білімі саласы өкілдерінің түр-түс атауларының символикалық және танымдық ерекшеліктері туралы жазылған ғылыми-теориялық еңбектеріне шолу жасалды. Зерттеу барысында салыстыру және салғастыру әдісі, мәтіндерде кездесетін түр-түс атауларының құрылымдық ерекшеліктеріне морфологиялық талдау жасау әдісі қолданылды.

Аталған мақаланың жаңалығы - текстиль өндірісінде елеулі маңызға ие болатын түр -түс атаулары мен олардың реңктерінің жасалу жолдарын ағылшын және қазақ тілдерінде салыстырмалы түрде қарастыру заманның ағысына қарай пайда болатын жаңа атаулардың маңызды бағыттарын негіздеу және айқындау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі түр-түс атауларының, олардың реңктерінің жинақталып, зерделенуі мақаланың ғылыми нәтижесі болып табылады. Ғылыми жұмыстың ғылыми-практикалық маңыздылығы зерттеу барысында алынған нәтижелерді тәжірибелік сабақ беру және дәріс оқуда, глоссарий құрастыруда, әдебиет, аударма, ғылыми баяндамалар, мақалалар, дипломдық жұмыстар, түр-түс терминдерінің қатысы бар барлық салаларда, білім саласындағы оқу бағдарламаларын дайындау барысында пайдалануға ұсынылады.

БІРЛІКТІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ («АБЫРОЙ» ТҮСІНІГІНІҢ ҮЛГІ-НҰСҚАСЫНДА)

Сурова Д.С. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Сөздің мазмұнды жағына жүгіну және сөздің басқа бірліктерімен өзара қатынастарды орнатуды семантика атты тіл білімінің тарауы зерттейді. Семантика таңбаланушылар мен олардың мән-мағыналары арасындағы қарым-қатынастарды көрсетеді, сонымен қатар сөздермен және олардың мағыналарымен жұмыс жасайды. Сөздердің семантикалық құрамбөліктерінің табиғаты мен болмысын түсіну, мән-мағынаны баяндау қабілеті мен осы мағыналардың тіл элементтері ретінде әр түрлі қиыстыруларын түсінуге әсерін тигізеді. Лексикалық бірліктердің семантикалық талдауы сабақтас мінез бен прагматикалық әлеуетін суреттеп беру мүмкіндігін береді, және осы мүмкіндіктер тіл субъектілерімен аңғарту дәрежесін анықтайды. Берілген зерттеудің мақсаты, «абырой» сөзінің семантикалық табиғатын зерделеу болып табылады. Жұмыстың ғылыми маңыздылығы зерттеу аясында «семантика» ұғымының мазмұны нақтыланып, лексикалық бірлікке семантикалық талдау жасау үлгісі құрастырылғанында. Талданатын бірлік ретінде «намыс» ұғымы таңдалды. Мәдениеттің маңызды ерекшелігі ретіндегі «абырой» түсінігі, адамның мінез-құлқын шарттайды және өз-өзін құндылықты қабылдауын ашады. Сөздің мазмұнды жағына жүгіну және сөздің басқа бірліктерімен өзара қатынастарды орнатуды семантика атты тіл білімінің тарауы зерттейді. Семантика таңбаланушылар мен олардың мән-мағыналары арасындағы қарым-қатынастарды көрсетеді, сонымен қатар сөздермен және олардың мағыналарымен жұмыс жасайды. Сөздердің семантикалық құрамбөліктерінің табиғаты мен болмысын түсіну, мән-мағынаны баяндау қабілеті мен осы мағыналардың тіл элементтері ретінде әр түрлі қиыстыруларын түсінуге әсерін тигізеді. Лексикалық бірліктердің семантикалық талдауы сабақтас мінез бен прагматикалық әлеуетін суреттеп беру мүмкіндігін береді, және осы мүмкіндіктер тіл субъектілерімен аңғарту дәрежесін анықтайды. Берілген зерттеудің мақсаты, «абырой» сөзінің семантикалық табиғатын зерделеу болып табылады. Мәдениеттің маңызды ерекшелігі ретіндегі «абырой» түсінігі, адамның мінез-құлқын шарттайды және өз-өзін құндылықты қабылдауын ашады. Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның ұғымын сипаттайтын «абырой» сөзінің мазмұнын автордың талдауымен анықталады. Сөздің лексикалық үйлесімділігімен және парадигматикалық сипаттамаларымен жұмыс істеу қазіргі орыс дискурсындағы «абырой» сөзіне тән коннотациялар мен прагматикалық ақпараттарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді және лингвистика ғылымының дамуына ықпал етеді. Зерттеу әдістемесі салыстыру, талдау және синтез сияқты жалпы ғылыми әдістерді, сондай-ақ «абырой» сөзінің мағыналық өрісін анықтау үшін сауалнамаларды қолдануды қамтиды. Бұқаралық мәдениет өнімдерін саралау арқылы бұл сөздің әлемнің қазіргі лингвистикалық суретіндегі қызмет ерекшеліктерін қызықты зерттеу ұсынылады. Зерттеудің негізгі нәтижелері: «семантика» ұғымы нақтыланды, «абырой» бірлігінің семантикалық және дискурсивті мазмұны анықталды, зерттелетін бірлік синонимдерінің жиілігінің картасы жасалды, «абырой» ұғымы анықталды. қазіргі лингвистикалық санада айқындалды.

ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Досова А.Т. , Сегизбаева К.К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада қазақ жазушысы Қабдеш Жұмаділов шығармаларының ерекшеліктеріне талдау жасалған. Зерттеудің нысанына «Прометей алауы», «Тағдыр» романдары алынған. Қазақ әлемі бейнесіндегі тарихи тамыр және тарихи сабақтастық, ұлт тағдыры және ұлттық мінез тақырыптары кеңінен қамтылған. Жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы, түсіндірме, жүйелеу және ғылыми талдау сияқты дәстүрлі әдістер қолданылды. Жазушы шығармаларының тақырыптық ерекшеліктерін айқындау мақсатында тарихи кейіпкерлердің образдарын ашу үшін зерттеу жүргізілді. Қ.Жұмаділов шығармаларының тақырыбы, идеялық-көркемдік ерекшеліктер және жанрлық жүйесі анықталды. Жазушы шығармаларының басты ерекшелігі – тарихи деректердің шынайылығы мен нақтылығы, сонымен қатар ұлттық бояудың мол көрінісі автор стиліне тән, бірегей сипаты болып табылады. Жазушының қайталанбас түсінігі мен әлемді қабылдауы, оның көркемдік әдісі шығармаларда эпитеттер, метафоралар және т.б. көркемдегіш тәсілдер арқылы айқындалады. Автордың оқиғаны, құбылыстарды, кейіпкерді суреттеудегі өзіндік тіл ұстарту техникасы қалыптасқан.

Зерттеудің теориялық тұжырымдарын Қабдеш Жұмаділов шығармашылығына арналған арнайы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарында Қазіргі қазақ әдебиеті, Әдебиеттануға кіріспе, Әдебиет теориясы пәндері бойынша өткізілетін тәжірибелік сабақтарда көмекші құрал ретінде қолдануға болады деп санаймыз.

Мақала жазу барысында жазушының көркем прозасы ұлттың өткені мен бүгінін сабақтастыратын қазақ әдебиетінің бай мұрасы болып табылатынына көз жеткіздік. Себебі Қабдеш Жұмаділов шығармаларында ұлттың тарихы, тағдыры, мінезі, тұрмыс-тіршілігімен қатар, болашаққа деген сенімі, арманы көрініс тапқан. Ал көркем шығарма тілін талдау қазіргі тіл біліміндегі өзекті тақырыптардың бірі болып отыр.

ҚЫТАЙЛЫҚ НЕКЕ ТУРАЛЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДЕ КӨРСЕТІЛГЕН КОНФУЦИЙШІЛДІКТІ ЗЕРТТЕУ

Ань Лань — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Бұл зерттеу дәстүрлі қытай мақал-мәтелдерінде көрсетілген Қытай мәдениетіндегі маңызды әлеуметтік неке институтын қарастырады. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қытай мақал-мәтелдері ғасырлар бойы қытай қоғамын қалыптастырған мәдени, моральдық және философиялық дәстүрлерді бейнелейді. Қытайдағы ең көрнекті дәстүрлердің бірі екі мың жылдан астам уақыт бойы қытайлықтардың ойлауы мен мінез-құлқына айтарлықтай әсер еткен конфуцийшілдік болды. Қытайлық неке туралы мақал-мәтелдер көбінесе фольклор құрған және кең таралған ауызекі тіркестер болды; олар жарқын, мәнерлі және кейде әзіл-оспақты болды, қытайлықтардың некеге деген көзқарасы мен көзқарасын көрсетті. Олар көбінесе адамдарға Некені қалай жеңуге болатындығы туралы кеңес бере алатын немесе кеңес бере алатын, сондай-ақ шынайы өмірдегі неке құбылысын бейнелейтін даналық пен тәжірибені қамтыды.

Қытайлық неке туралы мақал-мәтелдерді зерттеу үшін әдеби және сапалы талдау қолданылды. Біз қытайлық неке туралы мақал-мәтелдер қытайлықтардың некеге үлкен мән беріп, ерте некені жақтайтынын, жұбайының мінезіне баса назар аударатынын, ерлі-зайыптылардың міндеттері мен жауапкершіліктері әртүрлі деп санайтынын және үйлесімді және тұрақты некені жақтайтынын анықтадық. Зерттеудің мақсаты-конфуцийшілдіктің қытайлық неке мақал-мәтелдеріне әсерін анықтау және қытайлық неке нанымдарын неке мақал-мәтелдерін зерттеу және олардың философиялық принциптерін талдау арқылы қалыптастыру. Бұл зерттеу қытай қоғамындағы неке тұжырымдамасын және конфуцийшілдіктің Қытай қоғамының басқа аспектілеріне қалай әсер ететінін жақсы түсіну үшін маңызды. Біз қытай қоғамындағы неке тұжырымдамасының қалыптасуы мен эволюциясына жаңа көзқарас енгізуге тырыстық және бұл зерттеу мақал-мәтелдер корпусын құруға үлгі бола алады және бра тұжырымдамаларындағы айырмашылықтарды салыстыратын мәдениетаралық зерттеулерге үлес қоса алады

БІР НЕГІЗДІ ОРТАҚ ТҮБІРЛЕРДІҢ СЕМАНТИЗАЦИЯСЫ (ҚАЗАҚ, ҚАРАҚАЛПАҚ, НОҒАЙ ТІЛДЕРІ НЕГІЗІНДЕ)

Асенова А.Х., Салкынбай А. Б. , Орхан Сөйлемез — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада қыпшақ тілдері бұтағындағы бір-біріне жақын қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеріндегі бір негізді ортақ түбірлердің семантикалық табиғаты қарастырылды. Ғалым Ә. Қайдар қарастырған бір негізді түбірлер ішінен ақ және аш түбірлері іріктеліп алынды.

Ғылыми зерттеудің мақсаты – аталған тілдердегі бір негізді ортақ түбірлерді талдай отырып мағыналық дамуын, семантизациялануын анықтау.

Жұмысымыздың негізгі бағыты – салыстырмалы тіл білімі, лексикология, семасиология секілді ғылым салаларының аясын кеңейту, мағынаның жалпы заңдылықтарын зерттеу. Біз түркі тілдері арасындағы мәдени байланысты бір негізді түбірлер семантизациясы арқылы көрсету идеясын қарастырамыз.

Зерттеу жұмысымыздың ғылыми маңыздылығы – тіл білімінде өзекті саналатын түбі бір түркіден шыққан туыстас тілдердегі ортақ түбірлер туралы терең меңгеру, семантизацияның маңызын түсіну және зерттеу тұжырымдарын қолдану мүмкіндігінде жатыр.

Зерттеу әдіснамасы ретінде алға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін жинақтау, салыстыру, семантикалық талдау, жүйелеу әдіс-тәсілдері қолданылды.

Семантикалық талдаудардың нәтижесінде мынадай қорытынды жасалды: бұл тілдердегі бір негізді түбірлер тарихи даму барысында біршама өзгеріске ұшыраған. Оған сол ұлттардың өмір сүру салты, әлеуметтік-тарихи жағдайы әсер еткен. Бір негізді түбір бір тілде түпкі мағынасын сақтай алса, екіншісінде негізгі мағынасымен қатар мағынаның кеңею процесі негізінде жаңа бір мағына тудырғанын немесе мүлде мағынасы күңгірттенгенін не өзге семаға айналып кеткенін байқадық. Сонымен қатар мағынаның тарылу-кеңею құбылыстарының да нәтижесін айқындадық.

Бүгінде тіл білімінің жаңа бағыттары бойынша жүргізіліп жатқан зерттеулер өте көп. Алайда ғылыми зерттеуді қажет ететін салыстырмалы тіл білімі, ноғай және қарақалпақ тілдерінің қарастырылуы және семантизация процесінің талдануы зерттеуіміздің құндылығын көрсетеді. Мақаланы жоғары оқу орындарында «Қазақ тілінің семантикасы», «Салыстырмалы тіл білімі» пәндеріне материал ретінде пайдалануға болады.

Зерттеу қорытындысының практикалық маңызы – қарақалпақ және ноғай тілін ғылыми тұрғыда дұрыс зерттеу мен меңгеруде біз жасаған семантикалық талдауды үлгі ретінде қолдана алатындығы.

Семантизациялану мәселесі – күрделі процестердің жемісі. Қазіргі жас тілші-ғалымдарымызға семантикалық зерттеу жасауды меңгерту үшін осы салада ғылыми еңбектер жазылып, жаңаша тұжырымдар ұсынылу керек.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ӨРНЕКТЕРДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУЫ ТУРАЛЫ

Ереханова Ф.Т. , Жусубалина Ж.М., Нурекешова Г.Р., Жорабекова А.Н. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Бұл ғылыми зерттеу қазіргі лингвистикалық пейзаждағы фразеологиялық тіркестердің күрделі саласына тереңірек үңіліп, олардың ғалымдар арасындағы пікірталас ошағы ретіндегі көрнекті мәртебесіне назар аударады. Тілдік ауқымдағы беделді зерттеушілер фразеологиялық бірліктерді тұтас өрнектің мағынасы оның жеке компоненттерінің қосындысынан асатын мағыналы лексикалық құрылымдар деп таниды. Осы саладағы зерттеулердің шектеулілігін ескере отырып, мақала ағылшын және қазақ тілдерінің фразеологиялық бірліктерін салыстыру кезінде туындайтын мәселелерді нақтылауды мақсат етеді, мәдениетаралық коммуникацияны жақсарту үшін нюансты және контекстік сезімтал тәсілдің қажеттілігін атап көрсетеді.

Бұл зерттеуде ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестерге сипаттамалық және салыстырмалы талдау жасалған. Осы қалыптасқан тіркестердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттей отырып, зерттеу осы тілдік тіркестерге тән астарлы құрылымдарды, мәдени әсерлер мен мағыналық реңктерді жарықтандыруды көздейді. Жұмыстың ғылыми маңыздылығы оның қолданылған салыстырмалы тәсілдің тиімділігін зерттеуге көңіл бөлуімен анықталады. Бұл зерттеудің нәтижелері екі тілдің фразеологиялық бірліктерінің ішінде кездесетін күрделі өзара әрекеттесуді жақсы түсінуге көмектеседі және аударма тілдің фразеологиясы мен семантикасы салаларын қосымша зерттеуге ықпал етеді. Аудармада кездесетін қиындықтарға тоқтала отырып, зерттеу фразеологиялық бірліктердің көбінесе құрылымдық ерекшеліктеріне қарамастан белгілі бір семантикалық мағыналарды сақтауының практикалық мәнін көрсетеді. Бұл мақала әдеби аударма саласына, әсіресе қазақ-ағылшын аудармасының өзекті мәселелеріне келгенде зерттеу нәтижелерін қолдану мүмкіндігіне ие болуымен ерекше. Мақалада сонымен қатар фразеологиялық тіркестер семантикалық тәуелсіздік пен контекстік шекаралар арасындағы қызықты өзара әрекетті көрсетіп, лингвистикадағы және мәдениетаралық коммуникациядағы қазіргі әңгімені толықтырады деген қорытындыға келеді.

ҚАЖЫҚҰМАР ШАБДАНҰЛЫ ПРОЗАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘДЕБИ СТИЛІ

Мурсал А., Джумабекова А.А., Ермекова А.Б. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Әдебиеттану ғылымында проза жанры саласындағы және сөз өнері үдерісіндегі шығарманы арнайы қарастыруымыз зерттеудің өзектілігін ерекшелейді. Қазақ прозалық шығармаларының этимологиясы түркі әдебиетінен бастау алып, кейінірек қазақ жазушыларының еңбектерімен толыға түсті. Бұл мақаланың нысаны ретінде Қажығұмар Шабданұлының «Пана», «Қылмыс» романдары таңдалып алынды.
Зерттеудің негізгі мақсаты - Қажығұмар Шабданұлының түрме туындысы ретіндегі ерекше прозаларына талдау жасау негізінді тілдік көркемдік ерекшеліктерін сипаттау. Зерттеу жұмысының құндылығы – қаламгер қытай империясының жауы ретінде қырық жыл абақтыда отырса да өзінің ерекше прозалық шығармаларымен тарихта қалған тұлға ретінде сипат алуында. Жазушының шығармалары тарихтың айнасы ретінде әдебиеттану саласында ерекше орын алуы ондағы кейіпкерлерді тарихпен ұштастыра баяндауымен және ерекше тілдік сипатымен көркемделуінде.
Қазақ прозасының ерекше концепциясы ретінде жазушының стилін талдау, қазақ әдебиеттануындағы зерттеудің ғылыми құндылығын аша түседі. Қажығұмар Шабданұлының тақырыптық-идеялық ерекшелігі ғылыми тұрғыда айқындалып, онда баяндалған түрлі оқиғалар, көтерілген тақырыптардың ауқымы бүгінгі күні өзекті тақырып болып табылады. Зерттеудің практикалық маңыздылығы – түрме қабырғасында туындаған қазақ әдебиетінің туындыларын әдебиеттану курсы бойынша пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеуде ғылыми сипаттамалық және стильдік талдау, концептуалдық талдау, салыстыру әдістері қолданылады.
Зерттеу нәтижесінде қазақ прозасының дамуына үлес қосқан жазушы Қажығұмар Шабданұлының прозаларының авторлық көркемдік ерекшеліктері анықталды. Сондай-ақ қазақ әдебиетіндегі өзіндік қолтаңбасы бөлек, дара жазушы екендігі байқалады. Зерттеу жұмысымыз автор шығармалары туралы жалпы түсінік береді. Көркем туынды – Қытайда өмір сүрген қазақ зиялыларының бастарынан кешкен азапты өмірлерінің қасірет, қайғыға толы болғандықтан оқырманға рухани әлемін байытуға көмектеседі.

ВИРТУАЛДЫ ДИСКУРСТЫҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

Казбекова М.К., Султанбекова С.А. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Интернет-дискурс әлем ғалымдарының қызығушылығымен туғызғанмен, салыстырмалы түрде жаңа зерттеу саласы болып саналады. Онлайн дискурстың ерекше назар аударуды қажет ететіндігі даусыз. Осы себептен бұл мақала виртуалды дискурстың маңыздылығын саралауға бағытталған. Жасөспірімдер виртуалды дискурсының прагматикалық стратегияларын нақтылау біздің онлайн дискурсқа деген қызығушылығымызға себеп болды.

Бұл зерттеудің басты мақсаты виртуалды дискурстағы прагматикалық стратегияларды анықтау. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін виртуалды тілдік тұлғаның болмысын ашу, дискурсты саралау, оның түрлеріне тоқталу және виртуалды дискурс коммуниканттарының прагматикалық стратегияларына талдау жасау сияқты міндеттер жүзеге асырылды. Виртуалды дискурстың прагматикалық стратегияларын анықтау үшін мақала авторлары орыстілді жасөспірімдердің виртуалды дискурстағы мәтіндерінің үзінділеріне жан-жақты лингвопрагматикалық талдау жасады.

Зерттеу сипаттамалық әдіс, контекстік талдау, компоненттік талдау, интерпретациялық талдау әдістері сияқты лингвистикада қалыптасқан дәстүрлі әдістер арқылы жүзеге асты. Бақылау тәсілі онлайн мәтіндерді прагмалингвистика тұрғысынан қарастыруда қолданылса, сипаттамалық әдіс онлайн мәтіндердегі коммуниканттардың прагматикалық ниеттерін сипаттауға мүмкіндік берді. Контекстік талдау әдісі арқылы біз қарым-қатынас аясын анықтап, компоненттік әдіс арқылы таңдалған тілдік құралдарды компоненттерге бөліп қарастырдық. Коммуниканттардың прагматикалық стратегияларын нақтылау үшін интерпретациялық талдау әдісіне жүгіндік.

Мақаланың басты нәтижесі - жас жеткіншектердің қысқы демалыс уақытындағы виртуалды дискурстың бір жанры ретінде Facebook желісіндегі қарым-қатынас мәтіндеріндегі прагматикалық стратегияларының анықталуы болды.

Мақаланың ғылыми нәтижесі ретінде жас жеткіншектердің виртуалды дискурстағы прагматикалық стратегияларының анықталуы зерттеудің практикалық маңыздылығын құрай отырып, дискурс саласындағы зерттеулерге қызығушылық танытатын студенттерге. жас ғалымдарға көмекші құрал бола алады.

ОРТА ҒАСЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ АЗЫҚ-ТҮЛІК АТАУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨРІСІ

Сабыр М.Б. , Раманова А.А. , Кусаинова Д.Ж. , Ахметов Т.Р. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада он төртінші ғасырдағы Алтын Орда жазба ескерткіштерінде кездесетін азық-түлік өнімдерінің атауларына лингвомәдени аспектіде талдау жасалған. Зерттеудің мақсаты – орта ғасыр жазба ескерткіштерінде және қазіргі қазақ тілінде кездесетін азық-түлік өнімдерінің ортақ атауларын саралау. Мақаланың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы тіл мен ұлттық мәдениеттің сабақтастығына арқа сүйей отырып, азық-түлік атауларын лингвомәдени аспектіде жан-жақты зерттеуінде.

Зерттеу барысында Алтын Орда дәуірінде пайда болған он төртінші ғасыр жазба ескерткіштері, атап айтқанда ірі ақын-жазушылар Құтб, Сейф Сарайи, Хорезми, Махмуд бин Али мұралары тіліндегі азық-түлік өнімдерінің атаулары ғылыми-әдіснамалық тұрғыда талданған. Орта ғасыр жазба ескерткіштерінде кездесетін азық-түлік өнімдері атауларының этномәдени сипаты ашылды.

Бүгінгі таңда лингвомәдениеттану саласында дамып келе жатқан өзекті мәселелердің бірі – тілді белгілі бір этностың мәдениетімен ажырамас байланыста зерттеу. Азық-түлік өнімдерінің атаулары қарапайым белгілер жүйесі емес, ұлттық мәдениеттің көрсеткіші. Халықтың ұлттық болмысын, этникалық ерекшелігін, сондай-ақ мәдени дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын барынша айқын көрсететін азық-түлік атаулары, ұлттың тамақтану мәдениетінен хабар береді. Мақалада жазба ескерткіштерінде кездесетін азық-түлік атаулары кесте түрінде берілген. Терең талдау нәтижесінде азық-түлік атауларының 90 пайызы қазіргі қазақ тілінде кездесетіні дәлелденді.

Ғылыми жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы сонау Алтын Орда дәуірінің жазба ескерткіштерінен бастау алған қазақ халқының сан ғасырлық мәдени мұрасына деген қызығушылықты арттыруымен айқындалады. Ал азық-түлік атаулары басқа салаларымен салыстырғанда материалдық мәдениеттің ұзағырақ өмір сүретін салаларының бірі болып табылады. Зерттеу нәтижелерін лингвомәдениеттану, лингвистика, мәдениеттану, этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, когнитивтік лингвистика, этнопсихолингвистика салалары бойынша жоғары оқу орындарында арнайы курстар оқытуда пайдалануға болады.

ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ

Сатенова С.К., Мизамхан Б., Акижанова Д.М. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақала қазақ тіліндегі зергерлік өнерге қатысты тілдік бірліктерді зерттеуге арналған. Мақалада аталған тілдік бірліктердің зерттелуіне қысқаша шолу жасалып, жіктелімі қарастырылды. Сондай-ақ кейінгі кезеңдерде сиректеу қолданылатын бірқатар зергерлік бұйым атауларының этнолингвистикалық мәні сарапталды. Зерттеу барысында қазақтың көне зергерлік бұйымдарының атаулары, этномәдени қыры, оларды тұтынудың себеп-салдары тәрізді мәселелер жоғары оқу орындарында білім алушылардың көпшілігіне беймәлім екендігі анықталды. Сондықтан да тілдік қордың ауқымды бөлігін құрайтын аталмыш тілдік бірліктерді салыстырмалы, салғастырмалы және аударматанымдық тұрғыдан зерттеудің маңызы зор. Себебі қандай да болмасын зергерлік бұйымдардың тұтас тұрпатында, материалы мен ою-өрнектерінде, тіпті қолданылуында да көпшілік назарынан тыс қалатын өзіндік мән бар. Аталған топқа қатысты тілдік бірліктерді зерттеу ұлт тарихы, мәдениеті, дүниетанымы, ұстанымы, қолөнері жөнінде кейбір мағлұматтарды анықтауға септігін тигізеді.

Зергерлік өнерге қатысты тілдік бірліктерді зерттеу барысында келесідей әдіс-тәсілдер қолданылды. Сипаттама әдісі негізінде қазақ тіліндегі зергерлік өнерге қатысты тілдік бірліктердің зерттелуі, жіктелімі, түрлері т.б. тәрізді мәселелер сарапталды. Салыстырмалы әдістің нәтижесінде зергерлік өнерге қатысты тілдік бірліктердің жиі және сирек қолданылатын түрлері, жасалу жолдары анықталды. Құрылымдық әдістің негізінде аталған тілдік бірліктердің құрамы және құрылымы, тіркес құрауға икемдігі нақтыланды. Семантикалық әдістің нәтижесінде әшекей бұйым атауларының мәні, қолданыс аясы, әйел адамның жас ерекшелігіне қарай қолданысы тәрізді мәселелер анықталды. Ал этнолингвистикалық әдіс арқылы әрбір әшекей бұйымның шығу төркіні, мәні, маңыздылығы, әйел адамның өмірінде алатын орны сарапталды.

АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ АУДАРМАДАҒЫ МЕТРОРИТМИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ СӘЙКЕСТІГІ

Габдкаримова Г.С., Оспанова Г.Т., Рысбаева Г.К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада Абай Құнанбайұлының өлеңдерінің орыс және ағылшын тілдеріне аудармаларындағы метроритмикалық құрылымның сәйкестігі жан-жақты зерттеледі. Поэтикалық аударманың басты ерекшелігі — оның формалық еркіндігі мен аудармашының мағынаны дұрыс жеткізу қажеттілігі. Сонымен қатар, аудармада көркемдік мәнер, рифма және әуеннің сақталуы аудармашы үшін үлкен сын болып табылады. Мақалада поэтикалық аударманың көркем аудармадан айырмашылығы, әсіресе әр сөзге үлкен семантикалық және стилистикалық жүктеме түсетіндігі талқыланады.Зерттеу мақсаты — Абайдың "Ғылым таппай мақтанба" өлеңінің орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстырмалы талдау арқылы түпнұсқа мен аудармалар арасындағы метроритмикалық және семантикалық ұқсастықтарды анықтау және олардың қалай жеткізілгенін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін, бастапқы және аударылған мәтіндер арасындағы ритм, рифма және семантикалық-стилистикалық сәйкестікті талдау әдістері қолданылды. Зерттеу барысында орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармалардың әртүрлі ерекшеліктері айқындалып, олардың түпнұсқаға жақындық деңгейі бағаланды.Теориялық талдау аудармалардың ритмикалық құрылымы мен семантикалық үйлесімділігі, сондай-ақ олардың оқырманға әсері жөнінде түсінік береді. Орыс тіліндегі аудармаларда түпнұсқаға жақындық деңгейі жоғары болып, ритм мен рифма жақсы сақталғаны анықталды. Ағылшын тіліндегі аудармаларда верлибр (еркін өлең жолдары) көп қолданылып, ритмикалық құрылым біршама өзгеріске ұшырағанымен, мағыналық жүктемені жеткізу сақталған. Практикалық тұрғыдан алғанда, талдау нәтижелері аудармашылардың лексикалық таңдауында мұқияттылық танытып, түпнұсқаның негізгі идеясы мен эмоционалдық әсерін сақтау үшін стилістикалық тәсілдерді дұрыс пайдаланғанын көрсетеді. Аудармашылардың түпнұсқа мен аудармалар арасындағы тепе-теңдікті сақтай отырып, оқырманға қажетті әсерді жеткізе алғаны дәлелденді.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЙЛЕУ ЭТИКЕТІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (ГЕНДЕРЛІК СӨЗДЕРДІҢ БОЛМЫСЫ)

Абдыгалиева Н.Н., Смагулова Г.Н., Байсыдык И.Б. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Бұл жұмыстың мақсаты – қазақ және ағылшын тілдеріндегі сөйлеу этикетін тілдік-мәдени тұрғыдан зерттеу. Гендерлік қатынастарды лингвомәдени аспектіде салыстырмалы түрде зерттеу қазіргі тіл білімінің келешегі зор бағыттарының бірі болып табылады. «Еркектік» және «әйелдік» ұғымдарының әмбебаптығына қарамастан, гендерлік қатынастардың белгілі бір ұлттық ерекшелігі бар, ол оларды салыстырмалы талдау барысында ашылады. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі гендерлік қатынастарды лингвистикалық және мәдени талдау айтарлықтай сәйкестіктерді көрсетеді, алайда салыстырмалы талдау этномәдени дәстүрлер мен тілдің ұлттық ерекшеліктерінен туындаған айырмашылықтарды бағалауға мүмкіндік береді. Зерттеудің өзектілігі қазақ және ағылшын тіліндегі сөйлеу этикетінің салыстырмалы жұмыстарының жоқтығымен анықталады. Бұл зерттеудің нәтижелері мәдениетаралық коммуникация саласындағы теориялық зерттеулер мен практикалық дамуға ықпал етеді. Зерттеу кейбір гендерлік зерделеулерге, гендерлік лингвистикалық мәселелерді реттейтін нормативтік актілерге, статистикалық зерттеулердің деректеріне, түсіндірме және этимологиялық сөздіктерге негізделген. Тілдік материалды таңдау үшін іріктеу әдісі қолданылды. Деректерді жинау үшін теориялық және өзекті материалды талдау және синтездеу әдістері қолданылды. Талдау көрсеткендей, қазақ және ағылшын халықтарының тіл мәдениетіндегі гендерлік айырмашылықтар жарқын ұлттық-мәдени бояуға ие. Жинақталған материалдар негізінде түркі тілдес халықтардың ерлер мен әйелдердің аттары, туыстық терминологиясы, құрамында «ұл» (ағыл. son) сөзі бар атаулар және қазақ мәдениетіндегі феминитивтер сияқты сөздердің негізгі топтары ретінде жынысқа қатысты сөздер жинақталып талданғаны анықталды.

Бұл зерттеудің теориялық маңыздылығы жынысқа қатысты сөздерге қатысты салыстырмалы зерттеулерде лингвомәдениеттану бағытының дамуымен айқындалады.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы – алынған нәтижелерді мәдени лингвистика, когнитивтік лингвистика және қазақ және ағылшын тілдерінің салыстырмалы типологиясы бойынша теориялық курстарда пайдалануға болады.

TURCO-SLAVICA IN THE ASPECT OF CORPUS LINGUISTICS

Искендир А.А., Аманжолова Д.Б., Шаймерденова Н.Ж., Мусабекова У.Е. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақаланың мақсаты-профессор И.Г. Добродомовтың ғылыми және эпистолярлық мұрасын Turco-Slavica бағыты және оның түркі-славян тілдік байланыстарын зерттеуге қосқан үлесі тұрғысынан зерттеу. Негізгі міндеттер И.Г. Добродомовтың ғылыми еңбектері мен хаттарын жинау және талдау, оның мақалаларының корпусын құру және негізгі түркі дүниелері мен олардың мәнмәтінін анықтау болып табылады. Тақырыптың өзектілігі лексикалық қарыз алу мәселелеріне, әсіресе түркі және славян халықтарының тарихи-мәдени өзара іс-қимылы тұрғысынан қызығушылықтың жалғасуына, сондай-ақ орыс тіліндегі түркі тілдерінің көптеген аспектілерінің жеткіліксіз зерттелуіне байланысты. Жұмыстың теориялық маңыздылығы ғалымның шығармашылық өмірбаяны мен оның жарияланымдарын талдау негізінде ғылыми идеялардың дамуының сипаттамасын ұсыну болып табылады, профессор И.Г. Добродомова түркі-славян өзара әрекеттесуі аясында оның рөлі мен ғылымның дамуы үшін маңыздылығын жақсы түсіну үшін. Мақала мәтіндік деректерді егжей-тегжейлі және жүйелі түрде талдауға мүмкіндік беретін корпустық лингвистика әдістерін қолдана отырып жазылған. Sketch Engine құралын пайдалану И.Г. Добродомовтың ғылыми мақалаларының корпусын құруға, түркі тілдесулерді қолдану жиілігін анықтауға, сондай-ақ оның жұмысы контекстінде түркі тілдесулердің мағыналары мен функцияларын түсінуге көмектесетін үйлестіру талдауын жүргізуге мүмкіндік береді.

М. ӘУЕЗОВ ПЕН Д. РАДЖАБИ ШЫҒАРМАЛАРЫ: ӘДЕБИ БАЙЛАНЫС, ЖАЛПЫ МӘДЕНИ МҰРА

Амирбаева Ш. М. , Кунаев Д.А. , Пирали Г.Ж. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада Мұхтар Әуезов пен Доджон Раджабидің шығармаларында қамтылған әдеби байланыстар мен жалпы мәдени мұра қарастырылады. Олардың еңбектерінде көрініс тапқан тақырыптарға ерекше назар аударылады. Екі автор да халық тарихындағы қайғылы оқиғаларға, соның ішінде 30-50 жылдардағы қуғын-сүргінге ілінген, қайраткерлердің психологиялық қысымы мен азабына тоқталады. Зерттеуіміз Әуезов пен Раджабидің шығармашылығының өзара әрекеттесуін, оларды қандай ортақ тақырыптар мен мотивтер біріктіретінін және олардың өз халықтарының мәдени және әдеби дәстүрлерін сақтауға және дамытуға қалай ықпал ететінін талдайды.

Зерттеудің өзектілігі – ХХ ғасырдың аяғындағы Раджаби бет алысы 1937 жылы Тәжікстандағы қуғын-сүргінді терең зерттеуге және көркем түрде түсінуге алғашқы әрекет болды, осылайша тәжік әдебиетіне айтарлықтай үлес қосты. Әуезов пен Раджабидің шығармалары мәдени және тарихи мұралардың ортақ ерекшеліктерін бейнелейді, бұл олардың аймақ әдебиеті контекстінде маңыздылығын көруге мүмкіндік береді. Додожон Раджаби 30-шы жылдары жарияланған жүздеген мұрағат материалы мен мақалаларды, қудалау мен азаптау кешкен куәгерлер мен әдебиетшілердің, туыстарының әңгімелерін тыңдай, зерттей жүріп, оқиғаларды терең әрі шынайы жеткізе алғандығы жөнінен деректер келтірдік, жазушы замандастары шығармашылығына байланысты мәселелер де бой көтерді, оларға шолу жасалды.

Зерттеудің мақсаты – Әуезов пен Раджаби шығармашылығындағы әдеби байланыстар мен жалпы тақырыптарды анықтау және талдау, олардың мәдени мұраны сақтауға және маңызды, мәнді тақырыптарды түсінуге қосқан үлестеріне баса назар аудару. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы Орта Азия әдебиетіндегі рухани түсініктерді кеңейту, жалпы мотивтер мен тақырыптарды ашу, сондай-ақ тарихи оқиғалардың әдеби шығармашылыққа әсерін түсінуді тереңдете қарастыруда болып отыр. Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынада: нәтижелер аймақ әдебиетіндегі мәдени байланыстар мен тарихи жадыны одан әрі зерттеу үшін, сондай-ақ Әуезов пен Раджаби шығармаларын оқытуда пайдаланылуы мүмкін.

Мақалада тақырыпты ашу үшін жалпылау, сипаттау, жүйелеу және әңгімелеу, шолу әдістері қолданылады. Зерттеу шығармашылықтың объективі арқылы тарихи оқиғаларға қайта оралудың маңыздылығын көрсетеді, Орта Азия халықтарының мәдени мұрасын тереңірек түсінуге ықпал етеді.

«ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ» КОНЦЕПТІСІНІҢ КОГНИТИВТІК МОДЕЛІ (Ш. МҰРТАЗА ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ БОЙЫНША)

Кембаева А. Т., Жубай О.С. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Кез келген халықтың ішкі рухани әлемі мен ұлттық ерекшелігі оның тілдік сипатында көрініс табады. Демек ұлттық сипатты білдіретін ұғымдарды зерттеу арқылы сол халықтың тарихы мен дүниетанымын, мәдениетін танимыз. Қазақ халқы концептісін зерттеу барысында ұлтымыздың психологиялық ерекшелігін көрсететін, халқымызға тән дүниетанымдық көзқарастар мен ұстанымдар тізбегін және концепттің когнитивтік моделін анықтау мақсаты қойылды. Назарға алынған қазақ халқы концептісінің мән-мазмұнын ашу үшін когнитивтік бағытта ұлттың түп санасындағы танымы мен этностық айшықтарынан хабар беретін, менталитеті мен мәдениетінен сыр шертетін мазмұнды ұғымдары бар шығармалардың мәтінін талдау жұмысы жүргізілді. Дәлірек айтқанда, зерттеу жұмысының негізгі идеясына сай қазақ халқы концептісінің когнитивтік моделі жазушы Шерхан Мұртазаның шығармашылығы негізінде анықталды.

Зерттеу барысында нақты мысалдарға жүгіну міндеті қойылып, мәтін тармақтарын іріктеу, лексикалық талдау, жинақтау, түсіндіру әдістері қолданылды. Зерттеу нысанына айналған концепт қаламгер шығармасында түрлі типті формада көрініс тапты. Сондықтан ұғым мәнін ашатын стереотиптік, ассоциативтік, семантикалық таңбалар мен символдар мәтін ішінен іріктеліп, өзара ұқсастықтары мен артқан мағыналық-мазмұндық сипатында талданды.

Қазақ халқына тән мінез-құлық, салт-сана, дүниетанымдық көзқарас, этностық ерекшеліктер, тіпті ұлтқа тән дәстүрлі әдет-ғұрып, келбет, тарих, қазақ танымындағы өмір туралы түсінік – барлығы бір ғана қазақ халқы концептісінде көрініс табады. Зерттеу жұмысында санада бейнеленген ой суреттерді көркем шығарманың әр тармағынан жүйелі іріктеп алу, оның формасын табу, талдау үдерістері жүргізілді. Бұл негізгі нәтижені, яғни қазақ халқы концептісінің когнитивтік моделін нақты мысалдар негізінде тану мүмкіндігін айқындады. Зерттеу жұмысының қорытындысында Шерхан Мұртаза шығармасының мәтіні негізінде қазақ халқы концептісінің когнитивтік моделі анықталды және оның атқаратын қызметі талданды. Қазақы танымды білдіретін мәтін тармақтары таңбалық, семантикалық сипатта сараланды. Зерттеу барысында жүргізілген практикалық талдау – жұмыстың тіл білімі саласындағы құндылығын айқындады.

Зерттеу жұмысының қорытындысы, яғни қазақ халқы концептісінің когнитивтік моделін көркем шығарманың тілдік бірліктері негізінде анықтау, автордың астарлы ой суреттерінің және қазақы көзқарасының, дүниетанымдық ұстанымының мәтін ішінде берілген ұғымдық сипатын түсіндіру, мысалдарды іріктеп алу, талдау, мазмұндық, ұғымдық ерекшеліктерін ашу – оның ғылыми және практикалық маңызын нақтылады.

«ҚЫЗ» ГЕНДЕРЛІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (ҚАЗАҚ, БАШҚҰРТ, ТАТАР ТІЛДЕРІ МАТЕРИАЛДАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

Шокым Г.Т., Буранкулова Э.Т. , Муратбек Б.К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Гендерлік лингвистикадағы қазіргі таңда зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі «қыз» концептісі. Мақаланың мақсаты қыздардың қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын, оны сипаттайтын тілдік деректерді лингвомәдени бағытта айқындау, «қыз» концептісінің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Тілді зерттеудің антропоөзектік бағыты тіл біліміндегі адамның тілдік факторы, тілдің адамға қызмет ету мәселесі, тіл арқылы адамның табиғатын ашумен тікелей байланысты екені мәлім. Ұсынылып отырған мақалада «қыз» гендерлік концептісі және осы мәселеге қатысты қалыптасқан тұжырымдар талданады. Мақаланың мақсаты – қазақ, башқұрт, татар тілдеріндегі «қыз» гендерлік концептісін зерделеу, үш тілге ортақ бірліктерді анықтау. Мақаланың ғылыми маңыздылығы «қыз» гендерлік концептісіне қатысты теориялық тұжырымдарды өзара салыстырып, практикалық деңгейде деректерді талдау арқылы негіздеуінен көрінеді. Мақалада көтерілген мәселелерді талдауда ресейлік, қазақстандық ғалымдар зерттеулері мен тұжырымдарына сүйенілді. Зерттеу мәтінді лингвистикалық талдау әдісі арқылы, диахронды-синхронды тұрғыдан сипаттама,семантикалық, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау, жүйелеу, топтастыру әдістері арқылы жүргізілді. Мақаланың негізгі қорытындысында «қыз» гендерлік концептісін нақты мысалмен түсіндірілді. Паремиялар, фразеологизмдер гендерлік концептке қарсылық білдіру, түркі тілдік санасында ер мен әйел туралы стереотиптік идеяларды көрсететін мәдени маңызды ақпараттың құнды көзі болып табылады. Түркі тілдер мәдениетінде әйел туралы стереотиптік идеялар анықталды. Түркі тілдеріндегі түркі әйелінің гендерлік стереотипі - мейірімді, қарапайым, үй шаруасына бейім, әдепті, тәрбиелі әйел. Әйел заты паремияда, ең алдымен, отбасында бағынышты қызметке ие әйел, үй иесі ретінде ұсынылса, онда мақал-мәтелдерде қазіргі заманғы әйелдің бейнесі ер мінезімен бірдей қасиеттермен сипатталады: күш, жігер және ақыл.

Мақаланың құндылығы мазмұны мен негізгі тұжырымдарының гендерлік лингвистика бағытындағы зерттеулерге материал бола алатындығымен анықталады. Практикалық маңыздылығы талдау үлгілерінің көрсетілуімен, татар, башқұрт, қазақ тіліне ортақ бірліктерді анықтаумен байланысты. Мақалада татар, қазақ, башқұрт тілдерінде «қыз» концептісіне қатысты қолданылатын фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер жинақталып, олардың ұлттық танымға қатысы талданды.

ӘДЕБИ АУДАРМАДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚТЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ (ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ АҒЫЛШЫН/ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНЕ АУДАРМАЛАР НЕГІЗІНДЕ)

Аққалиева А.Ф., Амалбекова М.Б., Джартыбаева А.Ш. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Тарихи роман жанры аудармашылар үшін когнитивтік жағынан да, тілдік жағынан да ғылыми қызығушылық тудырады. Тарихи шығарманың жанр құрушы ерекшеліктерінің алуан түрлілігі, шығарманың ұлттық-мәдени сипаттамасымен қатар, шығарманың өзіндік ерекшелігі мен автордың ниеті, аудармашының алдына адекватты мазмұнды бейнелеу міндетін қояды.

Қазақтың ұлттық-тарихи әдебиет туындыларын әлем тілдеріне, атап айтқанда, ағылшын тіліне аудару мәселесі қазіргі жағдайда бірінші орында тұр, өйткені бұл мәселе отаршылдыққа қарсы әдебиет тақырыбын жаһандық ауқымда өзекті етіп отыр.

Осы зерттеу аясында авторлар көркем шығармадағы тарихи шындықты көрсететін тілдік құралдарды аударудың түрлі жолдарын қарастырады. Қазақтың белгілі жазушылары І.Есенберлиннің «Көшпенділер. Алмас Қылыш пен С.Елубайдың «Ақ боз үй» Қазақстан тарихындағы елеулі оқиғаларды баяндайтын тундылары олардың орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармалары, сондай-ақ британ журналисі және жазушысы Г.Лайастың «Kazakh Exodus» атты Қазақстандағы 1920-1930 жылдардағы болған оқиғаларды туралы деректі әңгімесі және оның қазақ тіліндегі аудармасы зерттеудің нысаны ретінде қарастырылды. Талдау барысында 100-ден астам лексикалық бірлік таңдалып алынып, лингвистикалық-мазмұндық талдау жүргізіліп, баяндалған оқиғалардың деректі және тарихи сипаты ашылды.

Бұл мақаланың мақсаты аударма процесіне қазіргі мәдени көзқарас тұрғысынан шығармалардың прагматикалық құндылығын сыни тұрғыдан бағалау, сонымен қатар аударматанудағы аударма трансформациясы, аударманың барабарлығы мен эквиваленттілігі сияқты өзекті ұғымдарды қарастыру болды.

Жұмыстың ғылыми маңыздылығы аударматану ғылымының бір саласы ретінде көркем аудармадағы мәдени бетбұрыс тұрғысынан тарихи шығармаларды аудару принциптерін өзектілендіруінде.

Шығармалардың аудармалық талдау материалы «Аударма ісі» мамандығының студенттері мен аудармашыларға көркем мәтіндерді аудару кезінде әдістемелік ұсыныс ретінде қолданылу мүмкінділігі зерттеудің практикалық құндылығы ретінде қарастырылуы мүмкін.

«AENGIME» КОММУНИКАТИВТІК ОЙЫН ЖОБАСЫ АРҚЫЛЫ ШЕТ ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫН ОҚЫТУ

Малгаждарова Д.А., Кенжетаева Г.К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Бұл зерттеу Қазақстанда ағылшын тілін шет тілі (EFL) ретінде оқытумен байланысты қиындықтарды, әсіресе грамматиканы оқыту мен студенттердің белсенділігін арттыру мәселелерін қарастырады. Грамматиканы оқытудағы дәстүрлі дедуктивті әдіс жеткіліксіз екендігі дәлелденді, соның салдарынан студенттердің сабаққа деген ынтасы төмендеп, оқу мүмкіндіктерінің нашарлауына әкелді. Осы қиындықтарды жеңу үшін мақалада тілді оқытудың коммуникативтік (CLT) әдістемесіне геймификация элементтерін қосатын «Aengime» жобасы ұсынылып отыр. Зерттеудің негізгі мақсаты – коммуникативті тапсырмаларды ойын элементтерімен интеграциялау арқылы грамматиканы меңгеруді жақсартатын және білім алушылардың ынтасын арттыратын балама шешімді ұсыну. «Aengime» жобасы әр түрлі оқыту стильдерін (кинестетикалық, көрнекі, есту) және оқыту деңгейлерін ескере отырып, студенттерге оқу процесіне белсенді қатысуға мүмкіндік береді. Зерттеу әдістемесі өзара әрекеттесу арқылы грамматикалық құрылымдарды нығайтуға көмектесетін карта ойындары және рөлдік жаттығулар сияқты ойын әрекеттерімен толықтырылған коммуникативті тәсілге негізделген. Зерттеу бұл әдіс білім алушының белсенділігін арттырып, грамматиканы түсінуді жақсартатынын көрсетті. Негізгі нәтижелер «Aengime» жобасына қатысқан студенттердің оқуға деген ынтасында да, грамматикалық ережелерді өмірлік жағдайларда қолдануда да айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Зерттеудің құндылығы – жасанды интеллект, онлайн ойындар мен үстел ойындарын бірге қолдану, бұл жаңашыл әдіс және шет тілдерін оқыту әдістемесінің дамуына ықпал етеді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы оның EFL оқыту тәсілдерін өзгерту әлеуетінде, оқуды қызықтырақ және тиімді етуде. Зерттеу материалдары сынақтан өтіп, Астанадағы жоғары оқу орындарының бірінің оқу үдерісіне енгізілді.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ҚЫРҒЫЗ ТІЛДЕРІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ТІЛДІК-МӘДЕНИ КӨРІНІСІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Рахимова Д. Б., Садыков Т. С. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақала қазақ және қырғыз тілдеріндегі туыстық қатынасты тілдік-мәдени тұрғыдан талдап, салыстыруға арналған. Туыстық терминология – ең көне лексикалық қордың бөлігі, тарихының күрделілігі жағынан да тілдің лексикалық құрамында айрықша орын алады. Туыстық атаулар – өз қолданушысының, яғни ұлттық мәдениеті, тарихын, әлеуметтік орнын, адамдармен қарым-қатынасын өз бойына сіңіріп, жылдар бойы ұрпақтан ұрпаққа сөздік қор ретінде жатталып, сіңіріліп отыратын ерекше мәдени қазына. Жұмыстың ғылыми және практикалық маңыздылығы туыстық терминдердің осы қызметінде жатыр. Қазақ тілі мен қырғыз тілі антропонимиконында әл күнге дейін жетерлік деңгейде зерттелмеген жеке есімдер, тек, лақап аттары, туыстық атаулар қатары мол. Бұл мәселе де осы бағытта материалдар жинақтау, жүйелеу, түрлі анықтамалар шығару және сөздіктердің шығарылу өзектілігі мен тарихы терең туыстық атаулардың, оның ішінде актив-пассив қордың зерттелу қажеттілігін көрсетеді. Зерттеудің жаңашылдығына тарихи зерттеу және әдеби еңбектерде бір атаумен «Киргизы» деп аталған қазақ және қырғыз лингвомәдени ортасының айырмашылықтарын терминдер арқылы қарастырылуын жатқызамыз. Осыған орай мақаланың мақсаты да – қазақ және қырғыз тілдеріндегі туыстық атауларды талдап, екі тілдегі туыстық терминдердің қолданылу және тілдік-мәдени ерекшеліктерін анықтау. Материал ретінде қос тілдегі сөздіктер мен осы күнге дейінгі зерттеулер қолға алынды. Сондай-ақ зерттеу жұмысында жинақтау, сипаттау, салыстыру және талдау әдістері қолданылды. Жұмыс нәтижесінде қырғыз және қазақ тілдеріндегі туыстық қарым-қатынастың тілдегі көрінісі талданып, ерекшеліктері мен ортақтықтары айқындалды. Жұмыс нәтижелері бұдан кейінгі де түркі тілдерін зерттеу жұмыстарына, әсіресе туыстық терминдерді талдау, сөздіктер шығару, т.б. лингвомәдениеттанымдық, лингвистикалық бағытта мақалаларға дереккөзі бола алады.

ШЫҒАРМАНЫҢ ОРЫС ТІЛІНЕН ҚЫТАЙ ТІЛІНЕ АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМА ҚАТЕЛЕРІ МЕН СӘЙЕЛСІЗДІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Цао Мэнди, Казыбек Г.К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Аударма – ұзақ тарихы бар мәдениетаралық қарым-қатынас қызметі. Әрбір аудармашының ұмтылатын мақсаты – бастапқы мәтіннің мағынасын шынайы әрі дәл жеткізу. Бірақ көркем аударма тәжірибесінде аударма қателері құбылысы әртүрлі себептерге байланысты жиі туындайды.Қазіргі тіл білімі мен аударматануда аударма қателерінің типологиясы тақырыбына жалпы қабылданған көзқарас жоқ. Бұл мақала аударма қателерінің бар классификацияларын қарап шығуға және қорытындылауға және аударма қателерінің негізгі түрлерін көрсетуге тырысады. Мақалада аударма қателері мен сәйкессіздіктерінің анықтамасы мен жіктелуін түсіндіру негізінде орысша-қытайша өзара аударма процесіндегі әртүрлі жағдайларда аударма қателері талданады, себептері мен стратегиялары зерттеледі. Автор аудармадағы қателер мен сәйкессіздіктердің себебі орыс-қытай тіліндегі айырмашылықтарда жатыр деп есептейді, мысалы: морфология, семантикалық екіұштылық және прагматикалық күрделілік және т.б. Демек, аудармадағы қателер мен сәйкессіздіктерді зерттеу аударматану ғылымының дамуына ықпал етеді. Бұл жұмыста біз қытай және орыс жазушыларының шығармаларынан алынған материалдар негізінде аударма қателерін зерттеуге тырысамыз

Бұл зерттеудің өзектілігі оның Ресей мен Қытай арасындағы айырмашылықтарға байланысты аударма қателерінің маңызды және аз зерттелген саласына бағытталғанымен анықталады.

Бұл жұмыста қолданылған зерттеу әдісі: түпнұсқа мен аударма мәтіндерін салыстырмалы талдау, лингвистикалық-мәдени логикалық талдау әдісі, контекстік талдау әдісі.

Соңында мен өзімнің оқу тәжірибемнің негізінде тәжірибелі аудармашыларға сындарлы ұсыныстар мен ойлар бердім. Осы мақалада ұсынылған зерттеу орыс-қытай аудармашылары үшін анықтамалық ақпарат бола алады деп үміттенемін.

БІРЛІКТІҢ МЕТАФОРАЛЫҚ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯСЫ (ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ ҚАСЫМ-ЖОМАРТ ТОҚАЕВТЫҢ ХАЛЫҚҚА ЖОЛДАУЛАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ НЕГІЗІНДЕ)

Наурызбаев Ж.А., Сейденова С.Д. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Аталған мақалада Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа Жолдауларындағы қайталанатын «БІРЛІК» тақырыбына байланысты саяси дискурстың лингвистикалық және когнитивтік аспектілеріне ерекше назар аударыла отырып, метафоралық концептуализацияның қыр-сыры зерттеледі. Бұл мақалада метафора теориясының риторикалық бастауынан когнитивтік көзқарасқа дейінгі эволюциясы қамтылады, атап айтқанда, Лакофф пен Джонсонның зерттеулері негізінде қарастырылады. Сонымен қатар, метафораның когнитивтік құрал ретінде абстрактілі ұғымдардың құрылымына қатысуы және біздің әлем туралы түсінігімізді қалыптастыру қасиеті анықталады.

Мақаланың негізгі мақсаты – президент жолдауларындағы «БІРЛІК» метафоралық концептуализациясын құрылымдық-семантикалық және функционалдық атрибуттарын анықтай отырып зерттеу. Мақалада «БІРЛІК – КҮШ», «БІРЛІК – МЫҚТЫ НЕГІЗ» сияқты метафоралық моделдер анықталып, олардың тілдік көрінісі мен прагматикалық мағынасы түсіндіріледі. Таңдалған корпусқа Президенттің халыққа Жолдауының алтауы енгізілген, олардың әрқайсысы президенттің бірегей көзқарасы мен саясатты қалыптастыру бағытындағы тұжырымдамаларынан хабардар етеді.

Мақалада БІРЛІК концепциясына байланысты метафоралық тіркестерді анықтау үшін контекстік талдау мен үзіліссіз іріктеуден тұратын сипаттамалық әдістеме қолданылады. Лингвистикалық-когнитивтік және статистикалық талдаулар концептуалды метафора теориясын ғылыми тұрғыдан түсінуге ықпал ете отырып, метафоралық модель құрылымының пайда болу заңдылықтарын ашады. Ең жиі кездесетін «ҰЛТ - ОТБАСЫ» метафоралық моделінің категорияға бөлінуін және оның жан-жақты зерттелуін қамтамасыз ету үшін Баранов пен Фуконье атты ғалымдар жетілдірген Лакофф пен Джонсонның метафоралық модельдеу әдісі қолданылады.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның концептуалды метафора теориясы саласына қосқан үлесі ретінде оның саяси дискурста қолдану аясын кеңейтуі болып табылады. Практикалық маңыздылығы саяси нарратив пен қоғамдық пікірді қалыптастырудағы метафоралардың риторикалық функцияларын айқындауда көрінеді. Жалпы алғанда, зерттеу Президент Тоқаевтың Жолдауларының тілдік қыр-сырын түсінуге мүмкіндік беріп, қолданылған метафоралық тіл мен оның Қазақстанның саяси бағыты үшін маңыздылығы туралы нақты түсінік береді.

САЯСИ СҰХБАТТАҒЫ АЙЫПТАУ КОММУНИКАТИВТІ СТРАТЕГИЯСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Нурмаганбетова A.A., Монгилева Н.В. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада АҚШ президенті Джо Байденмен сұхбат негізінде саяси коммуникациядағы айыптау коммуникативті стратегиясы талданады. Интервьюердің иницииативтік сөйлеу сөзіндегі айыптаудың коммуникативтік стратегиясын зерттеу үлкен зерттеушілік қызығушылық тудырады және коммуникацияға қатысушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Зерттеудің мақсаты интервьюердің сөзінде айыптауды жүзеге асыратын коммуникативті тактикаларын жүйелеу болып табылады. Журналисттің осы мақсатын жүзеге асырушы коммуникативті сөйлеу стратегияларын анықтау қарым-қатынасқа қатысушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін және жалпы саяси сұхбат жанрының ерекшеліктерін ашады. Мақаланың міндеті: саяси сұхбат, айыптау стратегиясы, айыптау тактикасы ұғымдарын нақтылау.

Зерттеу нәтижелері саяси мәтіндердегі бағалаушы мәлімдемелерді зерттеуге қосылған үлес болып табылады. Мақалада контекстік, компоненттік және прагмалингвистикалық талдау әдістері қолданылады. Талдау көрсеткендей, сөгіс, кінәлау, ирония және салыстыру тактикалары саяси сұхбатта айыптауды жүзеге асырады. Практикалық материал сұхбат берушінің коммуникативті мақсатына жету үшін лексика-семантикалық және синтаксистік деңгейде сөйлеу құралдарын стратегиялық қолдануды көрсетеді. Экспрессивті-бағалаушы зат есімдердің, сын есімдердің және болымсыз мағыналы етістіктердің қолданылуын атап өткен жөн. Сонымен қатар, қайталаулар мен синтаксистік параллелизм жиі айыптауды күшейту үшін қолданылады. Риторикалық сұрақ синтаксистік деңгейде ерекше рөл атқарады, бұл адресатқа әсер етудің тиімді тәсілдерінің бірі. Айыптау арқылы журналист сынап, сұхбат берушінің саяси ұстанымын нақтылайды. Зерттеудің негізгі қорытындыларын саяси коммуникациядағы бағалаушы мәлімдемелерді зерттеу саласындағы еңбектер үшін пайдалану басты практикалық құндылық болып табылады.

ИНВЕКТИВТІ ЛЕКСИКА ТІЛДІК АГРЕССИЯНЫ БІЛДІРУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ (Ш.МҰРТАЗАНЫҢ «ҚЫЗЫЛ ЖЕБЕ» РОМАНЫ НЕГІЗІНДЕ)

Меттибаева С.А., Досымбекова Р. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Инвективті лексика – адамның ар-намысын таптау, қорлау мақсатында жұмсалатын тілдік бірліктер. Мақалада тілдік агрессияны білдіретін инвективті лексикаға лингвистикалық сипаттама берілді. Мақаланың мақсаты, негізгі бағыттары мен идеяларына – осы мақалада берілген мысалдарды талдау барысында инвективті лексиканың агрессиялық бояуын қазақ романдарындағы тілдік бірліктер арқылы дәлелдеп көрсету. Инвективті лексиканың ашу-ыза үстінде айтылатын және мақсатты түрде адресантқа бағытталған түрлері бар. Мақалада инвективті лексиканың зерттелу тарихы мен оның қазіргі зерттелу аймағы анықталды. Тілдік агрессия дегеніміз – дұшпандықты, өшпенділікті білдіру үшін тілдік құралдарды қолдану, біреудің мақтанышын, қадір-қасиетін қорлайтын сөйлеу тәсілі, сондай-ақ адресаттың агрессивті әрекеттерге тікелей шақыруын білдіру, сұхбаттасушының агрессивті тонусын сақтау және сөйлеу құрылымы.

Мәтіндегі инвективті қарапайым экспрессиядан ажырату үшін, қорлау әрдайым адресатқа немесе үшінші тұлғаға бағытталған екенін есте ұстаған жөн. Сонымен қатар, тіл деңгейіндегі айыптау сөзінің белгілеріне мыналар жатады: сөйлеушінің ашулы үні, бұйрық (күшейту), жеке есімдіктерді қолдану. Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығына инвективті лексикаға қатысты отандық зерттеулердің қатарын толықтырып, талданған инвективтер негізінде олардың мән-мағынасы мен қолдану аясына қатысты түсінік пайда болады. Зерттеу әдіснамасының негізіне отандық ғалымдардың тұжырымдамалары мен теориялары алынған.

Инвективтерді талдау үшін Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романы алынды. Романда тап тартысы мен түрлі саяси-әлеуметтік қақтығыстар баяндалған. Берілген мысалдарға лингвоконцептуалдық талдау жасалды. Қазақ тілінде жиі қолданылатын ақымақ, иттің баласы, ит, атаңа нәлет, атауыңды іш, шірік, қақбас, сорлы, т.б. инвективтердің түпкі мәнін анықтап, оның экспрессиясы сараланды. Әдетте, инвективтер ашу, ыза, кек, өшпенділік, қорлау, менсінбеу, келемеждеу, намысына тию, ашындыру, т.б. мақсатында қолданылады. Зерттеудің нәтижесінде қазақ тіліндегі инвективтердің мағыналық топтары ажыратылды, агрессиялық күші талданды.

ҰЙҚАС ЖӘНЕ ОЙДЫ ТАҚПАҚТАП БЕЙНЕЛЕУ ТӘСІЛІ

Жылкыбекулы Б., Даутулы Т., Турсынали Ж., Джельдыбаева Р.Б. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Өлеңтану саласында ұйқастың көркемдік мәні мен ырғақтық міндетін өлең тақырыбынан айқын ажырата алмағандығымыз себепті, өлеңді тануда көптеген қателіктер пайда болды. Ырғақ пен ұйқасқа түскен шумақтардың бәрі бірдей дарынды өлең деп есептелді. Сол негізде өлең өнерінің сыртқы құрылымдық жүйесі, атап айтқанда, буын, бунақ, ырғақ, ұйқас сынды өлеңнің сазды сарынын көрнектілендіретін ерекшеліктері баса назарға алынып, оның суреткерлік, образдылық және бүкпелеу сынды ішкі мәндік ерекшеліктері ойдан қағыс қалып отырды. Сөйтіп қазақ өлең өнерінің дамуы мен өркендеуінде сыңар жақтылы көзқарастар қалыптасты. Төрт жолдың басын ұйқастыра салып, бір шумақ өлеңді дүниеге әкелетін ақын болу үдерісі әдеби шығармашылық майданында көптен бері белең ала бастады. Ондай ақындардың шығармашылығына өлеңнің жоғары көркемдік өлшемі деңгейінде баға беріп, сын айту жоқтың қасы болды. Өйткені өлең теориясының зерттеп-зерделеу бағыты тек өлеңнің құрылымдық ерекшелігіне талдау жасаудан ары аса алмады. Тіпті, қара сөзбен жазылған эсселердің өзін прозалық өлең деушілер де күн сайын молыға түсті. Өлең мен қара сөздің ара жігін ажырата алмайтын ой-пікірлер пайда болды. Көркем әдеби шығармашылықтағы поэтикалық ерекшеліктер туралы көзқарас-түсініктер солғындап, өлеңтануда қарабайыр пайымдар орын ала бастады. Ақындық өнер ретінде емес, кәсіп ретінде, өлең жазу жоғары деңгейдегі шығармашылық емес, «өндіріс» сарынында көзге түсіп отырды. Өлеңтану саласындағы осындай олқылықтарды ескере келе, нақтылы мысалдар мен фактілер негізінде өлеңтану саласына тың өзгерістердің керек екенін ортаға қойған бұл ғылыми еңбек тақпақтар мен сарынды өлеңдердің және эсселердің ерекшеліктеріне ырғақтық негізде талдау жүргізіп, оның өлең өнерінде атқаратын рөліне баса назар аударып, ойды тақпақтап жеткізу барысындағы ырғақтың маңыздылығын бұлтартпас дәлел-фактілер арқылы айқындап береді.

КӘСІБИ ДИСКУРС АЯСЫНДАҒЫ СӨЗ ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Шалшыкбаева Г.О., Бактиярова Р.М. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Қазіргі таңда кәсіби іс-әрекет адам өмірінің негізгі бір бөлігі болып табылады. Кәсіби іс-әрекеттің күрделілігі мен көп қырлы сипаты сөз қатысымының айтарлықтай өзгермелілігіне алып келеді, себебі қазіргі таңда бұл сала үнемі даму үстінде. Мақаланың басты мақсаты - кәсіби дискурс аясындағы сөз әрекетінің аспектілерін зерттеу арқылы кәсіби дискурс трансформациясының тенденцияларын анықтау болып табылады.

Кәсіби іс-әрекет барысындағы қатысым жалпы сөз әрекетінің маңызды бөлігін құрайды, сондықтан да кәсіби іс-әрекеттегі дискурстың сөз ерекшеліктерін зерттеу ғылыми және практикалық маңызға ие.

Қазіргі тіл білімінде кәсіби дискурсты зерттеудің басты бағыттарына кәсіби тілдердің сипаты, олардың қолданылу аясы, мәтіннің лингвистикалық, когнитивтік ерекшеліктері жатады. Кәсіби қарым-қатынас тілдерін зерттеу барысында кәсіби дискурстың негізгі мақсаттарының жүзеге асуы кәсіби қарым-қатынастағы сөз әрекетінің құрылу ерекшеліктеріне, танымдық сипатына байланысты болатыны анықталады.

Мақалада кәсіби дискурсқа когнитивтік лингвистика әдіснамасы тұрғысынан зерттеу жасалады. Дискурсты лингвокогнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы мәнмәтін мен алғышарт қамтылған сөз әрекетінің когнитивтік қабатын анықтау, талдау жасалады. Когнитивтік-дискурсивтік талдау сөз әрекетінің мән-жайларын талдауды қамтиды, себебі контекстік орта лингвистикалық құралдарды таңдауға әсер етеді.

Қазіргі лингвистикада кәсіби қарым-қатынастың негізгі ұғымдарын, фреймдік құрылымын, концепт саласын, менталдық құрылымын, әлемнің кәсіби бейнесін зерттеуге маңызды орын беріледі. Мақалада кәсіби қарым-қатынастың негізгі ұғымдарын және олардың фреймдік құрылымын анықтау мен талдау, кәсіби менталдық кеңістікті зерттеу жасалады. Кәсіби қарым-қатынасты іске асыру сөз серіктестерінің кәсіби қатысымға өзара бейімделуін қажет етеді, сонымен қатар тілдік құралдарын барабар таңдау және оларды дұрыс қолдана алу қажет, тек осындай жағдайда ғана тілдік қатысым өз мақсаттарын, міндеттерін толық түрде жүзеге асыра алады.

Мақаладағы зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы - кәсіби қарым-қатынастың дискурсивті аспектілерін қарастыру арқылы кәсіби қатысымға әсер ететін және оның ағымын анықтайтын факторлар сипатталады, кәсіби дискурс аясындағы қатысымды оңтайлы құрылымдау мүмкіндіктері айқындалады.

Кәсіби дискурстың қалыптасуы мен дамуына байланысты теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу кәсіби қатысым мәселелерін шешу үшін өзекті, әрі маңызды болып табылады. Яғни, кәсіби сөз әрекетін және оның ерекшеліктерін лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеу арқылы дискурс теориясын жаңа қырынан зерттеу, сонымен қатар заманауи өзгерістерге орай кәсіби қатысым үрдісіндегі сөз ерекшеліктерін анықтау жүзеге асады.

ПИТЕР АКРОЙДТЫҢ “THAMES: SACRED RIVER” ӘДЕБИ-ЕЛТАНУ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ФАКТІГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН БІЛІМДЕРДІ ЕКІНШІ РЕТТІК ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛАУ

Жумагулова Б.С., Исмаилова Ф.Е., Ершай Г.Қ. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақала Питер Акройдтың «Thames: Sacred River» әдеби-елтану шығармасының “The workers of the river” тарауын талдауға арналған. Зерттеудің мақсаты – антропоцентристік мәннің көрінісі ретінде әлемді және әлем туралы білімді тілдік интерпретациялау теориясы шеңберінде, коллективті және жеке білімнің интеграциясына негізделген жанрлық гибридті құру жолын негіздеу. Зерттеудің өзектілігі әдеби шығармаларды әдебиеттану, когнитивтік лингвистика және мәтін лингвистикасы тұрғысынан зерттеудің пәнаралық байланысымен байланысты. Ғылыми жаңалық – әдебиеттегі жаңа түрдегі жанрлық гибридтің қалыптасу механизімін түсіндіруде когнитивтік лингвистиканың әдістемесін тиімді қолдануында.

Зерттеу әдістері концептуалды және лингвостилистикалық талдау, сонымен қатар жеке мәтін категорияларын талдау болып табылады.

Зерттеудің негізгі нәтижесі әдеби-елтану жанры мағынаны қалыптастыратын тиісті когнитивті және тілдік модельдердің көмегімен, сондай-ақ оларды тілде репрезентациялау құралдарын қолдана отырып, әлем туралы фактіге негізделген ақпаратты автордың екінші реттік интерпретациялау процесінде жасалады. Питер Акройдтың өзен жұмысшылары туралы коллективті ақпаратқа деген өзіндік көзқарасы мен түсінігі қосымша интерпретациялық мағыналар туғызды және өзен еңбек нарығының қалыптасуының арқасында аймақ пен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының шешуші факторы ретінде, 18-19 ғасырларда Англияда Темза маңында алғашқы өнеркәсіптік-саудагер халықтың қалыптасуы, жағалау аймағының урбанизациясы және өзен жұмысшыларының әлеуметтік-мәдени типтерінің қалыптасуы THAMES концептісінің мазмұнын кеңейтті.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы нәтижелерді әдебиеттану, когнитивтік лингвистика, мәтін лингвистикасы, стилистика бойынша әртүрлі теориялық курстарда, сонымен қатар мәтінді түсіндіру бойынша тәжірибелік семинарларда пайдалануға болады.

ҰЛТТЫҚ ТІЛДІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тайжанов У.О., Ильясова Н.А. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Аталған мақаланың мақсаты – лингвомәдениеттегі ұлттық тілдің аксиологиялық ерекшеліктерін ашу, әлеуметтік топтағы (1-4 курс студенттері) «құндылық» және «бағалау» ұғымына байланысты әртүрлі анықтамалар бойынша зерттеулер жүргізу.

Зерттеудің міндеті – тілдің аксиологиялық ерекшеліктерін лингвистикалық механизмдері арқылы қалыптасуын көрсету болып табылады. Олар тілдің құндылықтық сипаттамаларын құрылымдайтын операционалдық механизмдер болғандықтан, конвергенция мен дивергенция механизмдерін де қатар қарастырылады. Құндылық мәндерінің субъектіаралық тәжірибелері арқылы симметрия мен ассиметрия механизмдері негізделеді. Аталған механизмдер арқылы құндылықтардың тілдік жүйесінде аксиологемалар мен аксиологиялық мағыналар тұрғысынан жіктелу нүктесі көрсетіледі.

Зерттеудің барысында аталған ұғымның танымдағы бағыты мен орнын айқындауда үздіксіз іріктеу және ассоциативті тәжірибе әдістері қолданылды. Қорытындылар тілдік тұлғаны қалыптастыру мақсатын құрайтын бірқатар құзыреттіліктерді жалпылауға негізделді. Ол үшін бес құзыретттілік қарастырылып, жіктелді.

Зерттеудің ғылыми маңыздылығына – этномәдени құндылықтардың аспектілерін этномәдени этюдтегі мәдени құндылық мәндерінің дәрежесі, аксиологиялық мәндердің орны және бағалау сияқты критериилер арқылы талдау жатады

Зерттеудің нәтижесі тілдің аксиологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуын көрсететін модель ұсынылады. Модельде құндылық пен бағалауды байланыстыратын механизмдер көрсетіледі. Аталған модельді құндылықтарды лингвоаксиологиялық талдаудың үлгісі ретінде пайдалануға да болады.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы тілдің құрамдас бөліктері мен сөйленімдердегі аксиологияның терминдерін зерттеу арқылы мүлде жаңа перспективалар мен теорияны жаңаша мазмұнмен және қорытынды проблематикамен жабдықтауға болатындығында. Сонымен қатар, бұл зерттеуімізді оқу орындарында қосымша оқу материалдары ретінде «Жоғары оқу орнынан кейінгі білім» циклы бойынша «Аксиологиялық лингвистика» курсында пайдаланылуы мүмкін.

ҚОСМӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНТЕГРАТИВТІ-КӨШІ-ҚОН ПРОЦЕСТЕРІ КОНТЕКСТІНДЕГІ ЖЕКЕ ЕСІМДЕРДІҢ РӨЛІ

Кикбаева А. Т. , Баяндина С. Ж., Черноземова Е. Н. — Fri, 27 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада қазіргі әлемнің екі тілді және көп тілді ортадағы жеке атаулардың ерекшеліктері қарастырылады. Жеке атауларға сүйене отырып, жергілікті емес тілді үйрену тұлғааралық және мәдениетаралық қарым-қатынастың пайдалы тәжірибесін білдіреді, өйткені олар дәстүрлерді, нанымдарды және тарихи-мәдени контекстті, сондай-ақ көші-қон процестерінің әсерін көрсетеді. Бұл әсер күнделікті қарым-қатынас пен оқуда көрінетін халықтың мәдени кодтарын сақтайды, оқу-ғылыми әдебиеттерде көрініс табады. Мақсат - би-полилингвальды білім берудің қазіргі жағдайында жеке есімдер призмасы арқылы қосмәдениеті тұлғаның қалыптасуы мен қызметін талдау. Тақырыптың өзектілігі көші-қон процестеріне, жеке есім арқылы мәдени және тілдік сәйкестікке әсер ететін академиялық ұтқырлыққа байланысты. Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы екі мәдениетті тұлғаны зерттеудің тұжырымдамалық негіздерін әзірлеу және орыс тілі мен мәдениетаралық коммуникацияны оқытуда нәтижелерді қолдану болып табылады.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы жеке есімдердің қосмәдениеті сәйкестіктің маркерлері ретіндегі ерекше сипаттамаларын және оларды әртүрлі мәтіндер мен қарым-қатынас жағдайларында дұрыс қолданудың маңыздылығын анықтаудан тұрады. Алғаш рет қосмәдениетілік контекстінде жеке есімдерді кешенді зерттеу жүргізілуде, бұл әртүрлі өңірлер мен елдерден Қазақстанға көшіп келген білім алушылардың мәдени бірегейлігін қалыптастыру және бейімделу процестерін тереңірек түсінуге көмектеседі. Зерттеу әдістері мен материалы теориялық материалды талдау мен синтездеуді, тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді зерттеуді және әртүрлі көздерден антропонимдерді алуды қамтитын кешенді тәсілге негізделген. Жеке есімдерді социолингвистикалық талдау фокус-топтарда қолданылды және әртүрлі әлеуметтік-мәдени контексттердің ерекшеліктерін талдауға негізделген. Зерттеудің сапалы әдістеріне білім алушылардың мәдени бірегейлік және жеке есімдердің рөлі туралы түсініктерін анықтау мақсатында Қазақстанда тұратын әртүрлі этникалық топтардың өкілдерімен жартылай ресми сұхбаттар мен фокус-топтардан құралған. Зерттеу материалы орыс тілі мен әдебиеті бойынша мектеп оқулықтарынан, білім беру материалдары мен лексикографиялық дереккөздерден алынған антропонимдер болды. Ғылыми басылымдар мен монографиялар деректерді талдаудың теориялық негізі мен контекстін ұсынды. Мұның бәрі авторларға қосмәдениеті тұлғаны қалыптастыру процесін және Қазақстанның көпұлтты қоғамындағы осы үдерістегі жеке есімдердің рөлін жан-жақты түсінуді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Д. ГЛУХОВСКИЙДІҢ "МЕТРО" ЖӘНЕ "ПОСТ" ДИСТОПИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ "БОСТАНДЫҚ" КОНЦЕПТІ

Баймусина З. Б., Розиева Д.С., Жапарқұлова К.Ж., Хошаева Г.Б. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Мақалада орыс жазушысы Д. Глуховскийдің антиутопиялық шығармаларындағы "бостандық" концепті талданады. Әр түрлі антиутопиялық мәтіндерге сілтеме жасай отырып, автор жазушылардың осы жанрды қазіргі қоғамның мәселелерін әшкерелеу және бостандық пен жеке құқыққа төнетін қауіптерді анықтау үшін қалай қолданатынын зерттейді. Жұмыстың мақсаты – Д.Глуховскийдің "Метро" және "Пост" антиутопиялық шығармаларындағы "бостандық" концептін талдау. Себебі бостандық тақырыбы антиутопиялық шығармалардағы басты тақырыптардың бірі болып табылады. Ғылыми зерттеудің негізгі бағыттары мен идеялары автордың антиутопиялық шығармаларындағы "бостандық" концептісіне бағытталған. Жұмыстың ғылыми және практикалық маңыздылығы – дәл қазір Ресейде болып жатқан тарихи оқиғалардың аясында ресейлік антиутопия өзекті болып отыр. Мақалада салыстырмалы-тарихи және лингвистикалық талдау әдістері қолданылады. Жұмыстың негізгі нәтижелері антиутопиялық зерттеулердегі "бостандық" концептісін зерттеудің маңыздылығын көрсетеді, өйткені қоғамда бостандық пен бостандық құқығы маңызды. Өзі үшін шешім қабылдау құқығынан айырылған адам өмірінен айырылады. Қазіргі Ресейдің жағдайы және адам құқықтары да Д.Глуховский үшін басты тақырып болып табылады. Антиутопияны зерттеу саласындағы зерттеудің мәні мынада: Д. Глуховскийдің жұмысын қазір уақытында талдау маңызды, өйткені автоды Ресейде иноагент қатарына кіргізген. Жұмыстың практикалық мәні материалды басқа зерттеулер үшін қолдануға болады. Антиутопиялық шығармаларда бостандық концепті әрқашан тоталитарлық билікке қарсы тұрады. Бұл сөз бостандығы, іс-әрекет бостандығы, таңдау еркіндігі, қозғалыс еркіндігі, сөз бостандығы және ең бастысы – ойлау еркіндігі. Классикалық антиутопиялық жазушыларға сүйене отырып, Д.Глуховский тоталитарлық режимдегі адамның бостандығына назар аударады.

АКАДЕМИЯЛЫҚ ЖАЗУ БАРЫСЫНДА ЖИ-ді ТИІМДІ ӘРІ ЭТИКАЛЫҚ ТҮРДЕ ҚОЛДАНУ ЖАЙЫНДА

Хартман Дуглас К. — Mon, 30 Dec 2024 00:00:00 +0600

Бұл мақала академиялық жазу саласында, әсіресе магистратурада оқыту контекстінде генеративті ЖИ құралдарын этикалық және тиімді пайдалануды қарастырады. TUBITAK қолдауымен Түркияның Анкара қаласындағы Гази университетінде жүргізілген зерттеу он апталық кезеңді қамтыды. Жобаға 24 магистрант қатысты. Зерттеу құрылымы бес кезеңнен тұратын Жаңа сауаттылық моделіне негізделді: сұрақ қою, ақпарат іздеу, бағалау, синтездеу және қарым-қатынас. Әр кезеңде студенттерге академиялық жазу процесіне өтуге көмектесу үшін Stormboard, XMind, ScholarAI және Humata сияқты арнайы AI құралдары пайдаланылды.

Интервенцияның әсерін бағалау үшін сандық және сапалық деректерді қамтитын аралас әдіс тәсілі қолданылды. Сандық талдау студенттердің зерттеуге деген көзқарасының, цифрлық сауаттылығының және академиялық қабілеттеріне сенімділігінің айтарлықтай жақсарғанын көрсетті, бұл олардың зерттеу дағдыларына деген сенімінің артқанын көрсетеді. Сапалы деректер, соның ішінде бейнежазбалар, сұхбаттар мен қолжазбалар талдау сатысында, олар үшін тереңірек түсіндіру үшін герменевтикалық тәсілді қолдану жоспарлануда.

Зерттеу нәтижелері ЖИ құралдарының академиялық жазу дағдыларын жақсарту және технологияны жоғары оқу орындарына интеграциялаудың жаңа перспективаларын ұсыну үшін әлеуетін көрсетеді. Бұл зерттеу ЖИ-ның білім беру контекстіндегі рөлі туралы жалғасып жатқан пікірталасқа үлес қосады және осы саладағы болашақ зерттеулерге негіз болады.