«ҚИЛЫ ЗАМАН» ПОВЕСІНДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ ЛИНГВОКОГНИТОЛОГИЯСЫ

Аннотация

Қазіргі тіл білімі теориясының маңыздылығы – когнитивтік тіл білімінде ой, сөйлеу және таным өзара қосылған когнитивті-лингвистикалық жүйе болып нақты көрінуі. «Қилы заман» шығармасы эпикалық сабырлы баяндау әдісіне, психологиялық күйлерінің терең деңгейіне, кейіпкерлердің мінез-құлықтарының берілуінде, ел өмірінің барлық жағдайының күйіне дейін жомарт қаламға ғана тән дархандықпен жеткізілуін ескерсек роман атануға әбден болатын шығарма. «Қилы заман» туындысында автор халқымыздың ұлт-азаттық соғысының көркем бейнелерін дүниеге әкелген. Мақаланың негізгі мақсаты «Қилы заман» шығармасындағы кейіпкерлердің бейнесі арқылы ХХ ғасыр басындағы қазақ жеріндегі билік түсінігінің аксиологиялық құндылығын, тілдік санадағы бейнесін анықтау. Зерттеу мақаланың негізгі бағыттары мен идеялары былай көрінеді: «Қилы заман» шығармасындағы  кейіпкерлердің сипаттамасын келтіре отырып, репрезентациялық аймағын, лексемалық қатарын, контекстуалдық антонимдер қатарын анықтау; шығарма негізінде «билік» концептісінің ассоциациялық өрісін айқындау; «билік» концептісінің кейіпкерлер образын сомдаудағы қызметін қарастыру.

Мақаланың ғылыми маңыздылығы «Қилы заман» шығармасы негізінде «билік» концептісі кейіпкерлердің ассоциациялық өрісімен анықталған. Практикалық маңыздылығы «билік» концептісінің репрезентациялық аймағы, оның лексемалық қабаты, контекстуалдық антонимдер қатары кейіпкерлердің бейнесі негізінде қарастырылды. Зерттеу әдіснамасы дефинициялық, ассоциативті-интерпретациялық, тарихи-этимологиялық, лексика-семантикалық талдау әдістері арқылы жүргізілген. Осылайша зерттеу жұмысының нәтижелері мен талдауы ұлттық концептосферадағы «билік» концептісінің әлеуметтік, мәдени маңызын айқындайды. Сонымен бірге автордың «билік» концептісін беруде түр-түс атауларын қолдануы ХХ ғасыр басындағы «билік» түсінігіне қатысты негативті бағалауды көрсетеді.

Зерттеу қорытындысы мақаладағы негізгі анықталған ұғымдар «билік» концептісінің репрезентациялы аймағы, лексемалық қатары, контекстуалдық антонимдер қатары қазақ қоғамындағы билік ұғымының әлеуметтік, мәдени сипаттарын аша түседі.

«Билік» концептісін қарастырған мақаланың негізгі құндылығы М. Әуезов шығармашылығын танымдық тұрғыдан қарастырып, ұлттық концептосферадағы маңызын айқындаудан көрінеді. Жұмыс қорытындысының практикалық маңызы «Қилы заман» шығармасындағы кейіпкерлердің лингвокогнитологиясын анықтау арқылы қазақ ұлттық концептосферасындағы «билік» концептісінің әлеуметтік, мәдени сипаттары ашылады.