ТҮРКІ ТЕКТЕС ТІЛДЕРДЕГІ ТАБУЛАРДЫҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##:
https://doi.org/10.48371/PHILS.2025.1.76.013Кілт сөздер:
табу, түркі әлемі, миф, тыйым, сенім, дәстүр, мәдениет, таным, лингвомәдениет, лингвотанымАннотация
Әлемнің тілдік бейнесіндегі негізгі ұғымдардың бірі болып саналатын табу ұғымы ескі наным-сенімнен туындаған. Табу- ол тыйым салынған сөз және әрекет.
Мақалада түркі жұртының қоғамдағы әлеуметтік, мәдени және экологиялық ортаға байланысты қалыптасқан наным- сенімдерінің, салт-дәстүрлерінің қағидалары мен нормалары арқылы пайда болған табу ұғымы жайлы көзқарас қамтылған. Бұл зерттеу түркі тілдеріндегі тыйым салынған лексикаға, оның әр түрлі лингвистикалық мәдениет өкілдерінің дүниетанымындағы орнын, мәнін лингвистикалық-когнитивтік түрде талдауды жүзеге асыруға бағытталған.
Зерттеудің құндылығы түркі тілдеріндегі тыйымдар мен табу сөздердің ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтауда көрінеді. Нақты қолданыстағы материалдардағы тыйымдардың ерекшеліктері ескеріле келе, өмір, мәдениет пен өркениет тақырыбына қатысты тұжырымдарға сүйене отырып, моральдық, діни және құқықтық нормалардың теорияларын сипаттай келе түрлі мысалдармен расталады.
Мақаланың негізгі мақсаты танымдағы табу мәселесіне баса назар аударып, түркі халықтары және қазақ халқының дүниені қабылдауы, тыйым туралы түсініктерін байланыстыра қарастыру. Таным мен салт-дәстүр сабақтастығы негізінде табудың лингвокогнитивті, лингвомәдени және тәрбиелік мәнін айқындау. Зерттеу барысында материалдарды іріктеу, жинақтау, жіктеу және талдау әдістері қолданылды.
Мақаланың теориялық бөлімін қарастыруда лексикология мен этнолингвистика салаларын зерттеуші ғалымдардың жұмыстары басшылыққа алынды; түркі дүниесі тілдерінің призмасы арқылы тыйымның көріну ерекшелігі мен бірегейлігін көрсетеді. Зерттеудің практикалық маңызы зерттеу жұмысында қолданылған түркі тілдерінің материалдары табу туралы сөздік құрауға мүмкіндік береді.
Жұмыс нәтижесінде қазақ және түркі халықтарында кездесетін, қазіргі кезеңге дейін сақталған табу түрлеріне қатысты топтастырулар жасап ұсынылды. Түркі тілдеріндегі табулардың тілдегі көрінісі талданып, ерекшеліктері мен ортақ қырлары анықталды.
Түркі тілдерінде кездесетін табу, тілдік табуларға арналған бұл зерттеу тілдік бірліктерді талдау, сөздік жасау және тілдік танымдық бағыттағы зерттеу жұмыстарға дереккөзі ретінде қолдана алады.
