ҚАЗАҚША-ОРЫСША СӨЗДІК. 1925 ж. (ҚАЗАҚША-ОРЫСША ТІЛМАШ): ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

Аннотация

Әлемнің басқа елдеріне үлкен мәдени, саяси және экономикалық әсер ететін жоғары дамыған мемлекеттердің постиндустриалды қоғамында әртүрлі теориялық зерттеулермен (эмпирикалық материалдарды талдау, бағалау және жүйелеу) бірге техникалық, мәдени және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған ғылыми жетістіктерді қоғамдық тәжірибеге енгізуге көп көңіл бөлінеді. Әлемдік ғылыми әдебиеттерде қамтылған ақпараттың орасан зор көлемі адам қызметінің әртүрлі салаларындағы білімімізді кеңейтетін жаңа мәліметтермен үздіксіз толықтырылуды жалғастыруда.

Экономикасы табысты және өмір сүру деңгейі жоғары индустриалды және мәдени дамыған елдер санатына ену үшін біз экономикалық реформа мәселесіне ғана емес, сонымен қатар ғылыми-зерттеу қызметінің нәтижелілігін қамтамасыз ету және білім беру сапасын арттыру мәселелеріне де байыпты назар аударуымыз керек. Бұл проблемаларды шешу өскелең ұрпақтың заманауи білімді оңтайлы игеруі мақсатында қоғам өмірінің ғылыми, экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени салаларындағы өзекті мәселелерге арналған әлемдік әдебиет туындыларын қазақ тіліне барабар аудару мәселелерімен тікелей байланысты.

Тілдің байлығы, ең алдымен, әр түрлі заттардың, құбылыстардың, ұғымдардың, іс-әрекеттердің, процестердің, олардың қасиеттері мен белгілерінің атауларын қамтитын оның лексикалық қорында екенін ескере отырып, қазақ тілінің сөздік құрамын ұлғайту, ғылыми ұғымдардың алуан түрлілігін барабар көрсетуге қабілетті терминологиялық лексиканы жан-жақты дамыту қажет.

Мәдениетаралық және мемлекетаралық байланыстардың күшеюі арқылы көптеген тілдердің лексикасын ағылшын тілінен алынған сөздер белсенді түрде толықтыра бастады. Алайда, тілді жетілдіру тұрғысынан архаизмдер, историзмдер мен диалектизмдер санатына жататын лексикалық бірліктерге назар аудара отырып, ішкі лингвистикалық резервтерді қолдану керек. Мәселен, beren деген историзм сөзі қазақ тілінде жоғары сапалы болаттан жасалған мылтықты немесе қанжарды білдіру үшін қолданылған, beren kewdeşe, beren jiylet сөз тіркестерінің құрамында және beren лексемасы түрінде ‘оқ өтпейтін жилет’ мағынасында қолданыла бастады.

Бұл мақала 1925 жылы жарық көрген “Қазақша-орысша сөздіктің” бірқатар вокабулаларын семантика тұрғысынан, әртүрлі лексикалық топтарға (диалектизмдер, историзмдер, этнографизмдер) жататындығын зерттеуге арналған; жұмыста семантикалық талдау әдістері, кейбір сөздердің фонетикалық нұсқаларын салыстыру қолданылған; бірқатар лексемалар этимологиялық аспектіде қарастырылған; осы сөздікте жіберілген қателер анықталды және талданды.

Зерттелетін лексикографиялық басылым тек лексикология аспектісінде ғана емес, сонымен қатар қоғам қайраткері, лингвист, қазақ тіліне бейімдеп реформалаған араб әліпбиінің авторы Ахмет Байтұрсынов әзірлеген töte jazıw қазақ графикасының эволюциясы мен орфография принциптеріне тарихи тұрғыдан қызығушылық тудырады.