«ОТБАСЫ» КОНЦЕПТІ ИРЛАНД ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛЕМІНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕ
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##:
https://doi.org/10.48371/PHILS.2025.3.78.023Кілт сөздер:
отбасы, концепт, ұлттық дүниетаным, қазақ мәдениеті, ирланд мәдениеті, әлемнің тілдік бейнесі, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, семантикалық өрісАннотация
Мақалада қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісінің лингвомәдени ерекшеліктері салыстырмалы талдау арқылы қарастырылады. Зерттеу өзектілігі – отбасы ұғымының екі ұлттың мәдениетінде алатын орны мен тілдік көрінісін зерттеу арқылы әлемнің тілдік бейнесін тану, ұлттық дүниетаным мен құндылықтар жүйесін ашу қажеттілігінде. Зерттеудің мақсаты – қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісінің мазмұндық құрылымын, семантикалық өрісін, мәдени-тілдік ерекшеліктерін анықтау және ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету.
Зерттеу барысында лингвомәдени талдау және салыстырмалы талдау әдістері қолданылды. Бұл тәсілдер екі ұлт мәтениетіндегі отбасы концептісінің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу материалы ретінде түсіндірме сөздіктер, терминологиялық сөздіктер, қазақ және ирланд халықтарының мақал-мәтелдері, нақыл сөздері мен тұрақты тіркестері пайдаланылып, сарапталды. Сөздіктер негізінде отбасы ұғымының биологиялық, әлеуметтік, құқықтық және мәдени сипаттарын қамтитын кең семантикалық өрісі анықталды.
Сонымен қатар, концепт ұғымының ғылыми негіздері мен теориялық аспектілеріне шолу жасалып, концепт - белгілі бір халықтың тарихи, мәдени, тілдік тәжірибесін жинақтайтын менталды құрылым ретінде сипатталды.
Зерттеу қазақ және ирланд мәдениеттеріндегі отбасы концептісін үш семантикалық өріске, атап айтқанда, отбасылық қатынастар, тұрмыстық өмір элементтері және абстрактілі ұғымдар ретінде берілген. Екі мәдениетте де отбасы – махаббат, бірлік, қамқорлық пен рухани байланыс символы ретінде көрініс табады. Сондай-ақ, қазақ мәдениетінде отбасылық бірлік, үлкенді құрметтеу, дәстүрге адалдық, ұрпақ сабақтастығы басым болса, ирланд мәдениетінде - дербестік, еркіндік пен жеке жауапкершілік, отбасылық жылулық, бірлік, қауіпсіздік құндылықтары көрініс тапқаны анықталды. Талдау нәтижесінде отбасы концептісі ұлттық мәдени дүниетанымның маңызды құрамдас бөлігі екені анықталды.
Мақала нәтижелері когнитивтік лингвистика, этнолингвистика және лингвомәдениеттану салаларындағы зерттеулер үшін теориялық маңызы бар. Зерттеудің практикалық құндылығы алынған деректерді салыстырмалы лингвистика, семантика және мәдениеттану пәндері аясында концепттерді зерделеу барысында, сондай-ақ гуманитарлық цикл пәндеріне арналған оқу материалдарын әзірлеуде қолдану мүмкіндігімен айқындалады.
