ҚАЗАҚ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ МӘДЕНИ-ТАНЫМДЫҚ МАЗМҰНЫ

Аннотация

Кез келген тілдің сөз байлығы сөздіктер тізбесіндегі сөздер санымен ғана өлшенбейтіні белгілі. Осымен байланысты «мағына байлығы», «сөз қуаты», «тілдік бірліктердің ассоциативті-бейнелі әлеуеті», «тілдің мәдени коды» деген мәселелерді зерттеуге, тілді оны тұтынушының мәдени контексімен байланысында қарастыруға бағытталған жұмыстардың жүргізілуі әрқашан маңызды да құнды болмақ. Мақалада талданған қазақ тұрақты сөз тіркестерінің мәдени және танымдық ерекшеліктері тілдік және мәдени кодқа салынған айрықша семиотикалық тұтас жүйе ретінде қарастырылды. Жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі мәдени-танымдық ақпарат мазмұнын қамтыған сөз орамдарының шығу көзін, тілдік-мәдени жадын ашу. Мақалада кейбір тұрақты сөз тіркестерінің он бес томдық және бір томдық түсіндірме, этимологиялық, диалектологиялық т.б. сөздіктерде көрсетілмеген мағыналарына назар аударылып, жасырын мәдени семантикасы, экстралингвистикалық уәжі ашылды. Лексикографиялық еңбектердің реестріне алынған лексика-фразеологиялық бірліктердің астарындағы мәдени семантиканы ашудың жолдары мен тәсілдері анықталды. Лексика-фразеологиялық бірліктердің бір типінде кодқа салынған тілдік және мәдени ақпараттар салыстырыла беріледі. Ал екінші бір типінде кодқа салынған тілдік ақпараттардың ашық, ал мәдени ақпараттардың жабық болып келетіні айшықталды. Зерттеу барысында жинақтау, іріктеу әдістері, семиотикалық талдау, этимологиялық талдау, интерпретативтік талдау, компоненттік талдау, сондай-ақ контекстік және салыстырмалы талдаулар пайдаланылды. Зерттеу барысында қаралатын мәселелер тіл ғылымының ғана емес, басқа да гуманитарлық ғылымдар (этнография, мәдениеттану, елтану т.б.) мен білім беру саласының өзекті проблемалары қатарынан орын алады. Зерттеу нәтижелерін көркем мәтін лингвистикасы, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану пәндері бойынша оқылатын дәрістер мен арнайы курстарда, қазақ тілінің түсіндірме, лингвомәдени сөздіктері мен этнографиялық энциклопедияларды құрастыру барысында пайдалануға болады.