ҚАЗАҚ ҚАҺАРМАНДЫҚ ЭПОСЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ ГЕНЕЗИСІ
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##:
https://doi.org/10.48371/PHILS.2021.63.4.015Кілт сөздер:
батырлық эпос, тарихи жыр, сюжет, әңгіме, нұсқа, әңгімеші, қазақ ауыз әдебиеті.Аннотация
Мақалада «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» сияқты қазақ батырлық эпосының ең атақты шығармаларының ерекшеліктері қарастырылып, ондағы оқиғалар ең алдымен тарихи тұрғыдан, бүкіл ел үшін маңыздылығы жағынан сипатталған. Мақала мақсаты – батырлық эпосқа тән үлгілерді, сюжеттік желілердің ерекшеліктерін, шығармалардың жазылу, таралу тарихын сипаттау. Жұмыстың идеясы батырлық эпос жанрына тән жалпы заңдылықтарды көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге әрбір батырлық жырдың қазақтың ауызша халық шығармашылығындағы орнын көрсету болып табылады.
Ғылыми зерттеудің ғылыми және практикалық маңызы бар. Ғылыми мәні бір жанрдағы шығармаларды тұтас теориялық қабылдауда, әрбір шығарманың қазақ халқының ауызша шығармасындағы орнын көрсетуде. Жұмыстың тәжірибелік маңызы қорытындыларын мектептегі және университеттегі әдебиетті оқыту тәжірибесінде, халық тарихын оқытуда, мәтінтану пәнін оқытуда пайдалануда.
Мақала әр уақытта әр халықтан, әр түрлі дереккөздерден жазылып алынған, сондай-ақ кейінірек жарияланған батырлар жырының мәтіндерін әдеби, тарихи, хронологиялық, текстологиялық талдауға арналған. Батырлық эпостың қазақ халқының ғана емес, Орта Азияның, Ресей және басқа да халықтардың шығармаларын талдау негізінде сюжеттік желісінің ортақтығы, сол бір тарихи-мәдени оқиғалардың бейнеленуі туралы тұжырымдар жасалады. Жұмыстың кейбір ережелерін растау үшін автор статистикалық деректерді ұсынады.
Әр батырлық жыр мақалада жан-жақты қарастырылады. Мысалы, Қобыланды туралы эпосқа сілтеме жасай отырып, автор мынадай мәселелерге тоқталады: «Қобыландының» көптеген нұсқалары болуы, Қобыланды туралы жырдың 29 нұсқасы туралы; аңызға айналған сюжеттің басы оғыз-қыпшақ дәуірінен бастау алатыны. Сюжеттің негізі қыпшақтар мен қызылбастардың ежелден келе жатқан қарым-қатынасы, қызылбастардың қыпшақтарға жасаған қатыгездігі деген пікір бар. Негізгі баяндау желісі осындай ерлік шайқастарға құрылған.
Қобыланды батыр тарихи тұлға ма, әлде ойдан шығарылған кейіпкер ме деген мәселе де шешімін табуда. «Қобыланды батыр» жыры рулық эпос ретінде туып, бірте-бірте халық жырына айналған деген тұжырым жасалады.
Басқа да «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» шығармаларына қатысты да дәл осындай толық мәлімет берілген.
