А. Е. КАРЛИНСКИЙДІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МАҒЫНАЛАР ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ЕРЕЖЕЛЕРІ

Аннотация

Мақалада белгілі қазақстандық ғалым Аврам Ефремович Карлинскийдің тілдердің өзара іс-әрекеттесу теориясының негізгі ережелеріне талдау жасалады. Мақсат-ғалымның көптеген еңбектерінен дәйекті түрде дамып, үйлесімді тұжырымдама жасайтын идеяларды бөліп көрсету. Мақаланың ғылыми және практикалық маңыздылығы тіл білімінде әлі де біржақты түсініктеме берілмеген идеяларды өзектендіру болып табылады. Зерттеу әдістемесі тақырыптың ерекшелігімен анықталады және әртүрлі тәсілдер мен интерпретацияларды салыстыруға негізделген. Ұсынылған талдау А. Е. Карлинскийдің контактологияға, макролингвистикаға қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік береді. Ф. де Соссюр мен А. Карлинскийдің тәсілдері салыстырылады. Өзіне дейінгі ғалымдардың идеяларын жаңартты және тілдік құбылыстар туралы өзіндік түсінік берді. Аврам Ефремович Ф. де Соссюрдің тіл, сөйлеу, сөйлеу әрекеттері туралы ережелерін түзетеді. Ол макротекст, яғни дыбыстық немесе графикалық түрде бекітілген барлық тілдік материалды білдіретін ұғымды енгізеді. Макротекст Ф. де Соссюрдің Language-бен байланысты. Егер Соссюрде тілді танудың үш негізгі аспектісі ерекшеленсе, мысалы, Language (тіл мен сөйлеудің бірлігі) – Langue (Тіл) - parole (сөйлеу), А.Е. Карлинский тіл - сөйлеу - прагматика логикалық қатарын анықтайды. А. Е. Карлинский бұл құбылыстарды теориялық және практикалық тұрғыдан қарастырады (тіл жүйесі туралы білімді қолдану және оның тілдерді оқыту тәжірибесінде қолданылуы).  Тілдерді салыстыру үшін ол өзі жасаған диалингвальды талдау әдісін қолданады. 

Коммуникативті норма туралы ілім жаңа болып табылады, А. Е. Карлинский коммуникативті норманы кешенді деп анықтайды - жүйенің нормасы (тілдік), қолдану нормасы (сөйлеу), ситуациялық қолдану нормасы (прагматикалық). Ғалым біріншісін сыртқы лингвистикаға, екіншісін ішкі тілге жатқыза отырып, қос тілділік пен тілдік байланыстар ұғымдарын ажыратады. Тілдік байланыстар өзара бағытталған әсер ретінде қарастырылады, осыдан интерференция мен интеркалацияны ажыратады. Олар лингвистикалық тұрғыдан нақты зерттеледі. Билингвизм-сыртқы лингвистиканың пәні. Бұл мақалада А. Е. Карлинский ілімінің негізгі ережелері қатаң тұжырымдама ретінде көрсетіледі, оған лингвистиканың жеке мәселелері де сәйкес келеді. Ұсынылған талдау А. Е. Карлинскийдің зерттеуді қажет ететін контактологияға және макролингвистикаға қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл мақала  осы зерттеуде бағдарлауға көмектеседі. А. Е. Карлинскийдің ғылыми мұрасы зерттелуі қажет. Бұл мақала осы бағытта жүруге көмектеседі.