ШЕШЕНДІК ДИАЛОГ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

Аннотация

Мақалада шешендік сөздер дискурсындағы диалогтық қатысым талданады. Дискурстағы диалогта шешен (сөйлеуші тұлға) өзін қайталанбастай күйде танытады. Шешеннің нені түгел айтып, нені бүгіп отырғаны диалогтық қатысымда айқын аңғарылады. Диалог – табиғи құбылыс, ал осы диалогке қарағанда монологты қабылдау, түсіну тыңдаушыға ауырлау, күрделілеу болады. Шешенннің коммуникативтік интенциясын тыңдаушының аңғара білуі диалогтың ойдағыдай өтуіне септігін тигізеді. 

Зерттеудің мақсаты – шешендік диалогтың құрылымы мен түрлерін анықтау .

Зерттеудің ғылыми маңызы: Шешендік диалог үлгілерін антропоөзектік аспектіде қарастыра отырып,  қазақ танымындағы диалогтың ерекшеліктеріне байланысты тың тұжырымдар жасалды. Шешендік диалогтарда сұрау қою арқылы диалогтың эстетикалық, көркемдеуіштік қызметі айрықша танылатыны айқындалды.  Зерттеу қорытындылары ұлттық қатысым мәдениетін, коммуникация теориясын, дәстүрлі сөзсаптам жүйесін диалог теориясымен байланыстырып зерттеушілер үшін пайдалы болмақ. Сонымен қатар, шешендік диалог түрлерінің анықталуы қазақ тілтанымындағы дискурс, диалог теориясын жаңа тұжырымдармен толықтырады.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелерін лексикология, дискурс, этнолингвистика, коммуникативтік актілер теориясы мен тілдің танымдық қызметін зерттейтін елтаным, мәдениеттану бағытындағы салаларда теориялық материал ретінде қолдануға болады.

Зерттеу барысында диалогтық фрагменттерді құрылымдау әдісі, мәтінді құрылымдық-семантикалық, коммуникативті-прагматикалық, кешенді талдау әдісі қолданылды.

Зерттеу барысында төмендегідей ғылыми тұжырымдар жасалды:

- диалог – шешендік сөздер дискурсының ажырамас бөлігі;

- сұрақ-жауапқа құрылған диалогтардан шешендік сөздің идеясы, шешеннің рухани дүниетанымдық қасиеттері арқылы адам өмірінің сыр-сипаты ашылып, моральдық-этикалық тұжырымдар жасалып, қоғам, дүние, жаратылыс жайының сырлары танылады.

- шешендік сөздерде коммуникативтік мақсаттың типтеріне, коммуникацияға қатысушылардың өзара пікір алысуына орай диалог белгілі бір тілдесім жанрлары арқылы жүзеге асады.

- шешендік диалогтың халықтық жұмбақ, жаңылтпаш, өлең, табу, мақал-мәтел сияқты сипаттарды иеленіп, жұбату, естірту, жоқтау, көңіл айту сияқты қызметтерді атқаруы – шешендік диалогтың лингвомәдени ерекшеліктерін танытатын бір қыры болып есептеледі.

- шешендік сөздер дискурсындағы диалог – қазақ танымындағы диалогтың озық үлгісі деп айтуға әбден болады.