КӨРКЕМ МӘТІНДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНДАҒЫ МЕТАӨКІЛДЕР: МӘНІН ДЕКОДТАУ
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##:
https://doi.org/10.48371/PHILS.2022.65.2.021Кілт сөздер:
метаөкілдер, көркем мәтін, когнитивтік құрылым, концепт, метафора, баяндау, мәдени кодтар, символАннотация
Бұл зерттеудің мақсаты – көркем мәтіннің когнитивтік құрылымындағы мағыналарды метаөкілдер арқылы декодтау механизмдерін әзірлеу. Соңғылары белгілі бір түсіну объектісінің бастапқы мағынасын қайта құруға және сонымен бірге оның мүмкін болатын метафоралық моделін жасауға мүмкіндік беретін мәтіндік элементтер. Олар көркем мәтіннің белгілі бір мағыналық тіректеріне айналады, оның эстетикасы мен философиясының терең ашылуына ықпал етеді. Өзінің диалогтық табиғаты бойынша метаөкілдер мәдениет кодтарына жақындайды. Бұл когнитивтік бірліктердің айрықша қасиеттері олардың пластикасы, ашықтығы, білімнің әртүрлі салаларының: философияның, тарихтың, мәдениеттің, этнологияның және көптеген басқалардың көлемдік мағыналарын жаңғырту мүмкіндігі болып табылады. Метаөкілдердің маңызды сапасы олардың басқа білім салаларымен байланысы (когнитивтік валенттілік), ал кейбір жағдайларда құндылық иерархиясы болады. Алдыңғы дәстүрмен метаөкілдердің сілтемелік корреляциясы күрделі баяндау құрылымдарын құруға мүмкіндік береді. Символдық мағына қабылдаудың жасырын деңгейінде және мағыналы танымның кейінгі реляциясында көрінуі мүмкін. Зерттеу материалы қазіргі қазақ прозасының шығармалары болды.
Метаөкілдер (концептілер, әмбебаптар, стереотиптер, өзекті концептуалды метафоралар) көп өлшемді роман тұтастығын жасауға ықпал етеді. Мұндай өкілдік бейнелердегі абстрактілі мағынаның өзектіленуі мәтіннің идеологиясын, оған енген философиялық-идеологиялық хабарды мейлінше кең кеңістіктік-уақыттық және онтологиялық шекараларда түсінуге мүмкіндік береді. Әдіснамалық құрал ретінде Дж.Лакоффтың концептуалды метафора теориясының ережелері, когнитивтік талдаудың әдістері мен тәсілдері, семантикалық реконструкция, күрделі әдеби сын, баяндауыш талдау, ұғымды түсіндірудегі салыстырмалы-типологиялық және тарихи-мәдени көзқарас, оның туынды сөздер, мәтіндік орта қолданылады. Алынған зерттеу нәтижелерін әр түрлі жанрлық сипаттағы мәтіндердегі, әдеби шығармалардың шартты метафоралық жүйесіндегі танымдық және баяндау құрылымдарының мазмұны мен қызметі мәселелерін әзірлеуде қолдануға болады.
